خدمات کارت اعتباری، در واقع شکل بسیار مدرن و پیشرفته خرید نسیه کالا و خدمات است و می‌توان آن را چارچوب وام‌های بسیار کوتاه‌مدت بانکی نیز طبقه‌بندی نمود.

مروری بر یک تجربه موفق جهانی
جای خالی کارت اعتباری در سیستم بانکی ایران
 

 در مکانیزم کارت اعتباری، بانک صادرکننده کارت، از یک سو طرف حساب مشتری از سوی دیگر طرف حساب فروشنده به حساب می‌آید؛ بنابراین حتی در صورت بروز «نکول» (عدم پرداخت به موقع وام از سوی مشتری)، بانک متعهد است که مبلغ مربوط به خرید نسیه را به حساب فروشنده واریز نماید.
* همان‌طور که هم‌ا‌کنون در ایران، هرگاه بانکی فاقد سیستم صدور کارت عابربانک باشد، بانکی بسیار ضعیف و درجه 3 تلقی می‌شود و مشتریان از سایر خدمات آن نیز کمتر استقبال می‌کنند، به همین ترتیب در کشوری مانند ترکیه، مالزی، هند و ...، هر گاه یک بانک فاقد سیستم صدور کارت اعتباری باشد، بانکی ضعیف و درجه 3 قلمداد می‌گردد.
* در سیستم کارت اعتباری، از طریق سیستمی با عنوان «امتیازدهی اعتباری»، میزان اعتبار مالی و خوش حسابی هر مشتری با یک عدد مشخص شده و هر چه این امتیاز بیشتر باشد، سقف وام پرداختی به مشتری مذکور بالاتر بوده و دوره بازپرداخت آن نیز بیشتر است.
* در سیستم کارت اعتباری، بانک‌ها در ازای پرداخت وام کوتاه‌مدت به مشتری، وثیقه‌ای دریافت نمی‌کنند و انگیزه اصلی مشتریان در پرداخت منظم اقساط، آن است که از طریق خوش‌حسابی در پرداخت اقساط بتوانند امتیاز اعتباری خود را افزایش داده و به این ترتیب سقف وام دریافتی خود در نوبت‌های بعدی را افزایش دهند.


با وجود آنکه بهره‌گیری از خدمات «کارت اعتباری» (Credit card) برای بخش عمده ایرانیان پدید‌ه‌ای ناآشنا محسوب می‌شود، اما ارائه کارت‌های اعتباری، هم‌اکنون یکی از رایج‌ترین خدمات بانکی در بسیاری از کشورهای دنیا بوده و بانک‌هایی که خدمات کارت اعتباری را در اختیار مشتریان خود قرار ندهند، معمولا بانک‌هایی ضعیف به حساب می‌آیند.
همچنین در بسیاری از کشورهای دنیا بین 50 تا 70 درصد از شهروندان دارای سن قانونی و نیز بخش عمده شهروندانی که جزو دهک‌های درآمدی متوسط قرار دارند، دارای کارت اعتباری (کردیت کارت) بوده و از مزایای آن برخوردارند. در نقطه مقابل، متاسفانه در ایران خدمات کارت اعتباری بسیار محدود بوده و به بخش ناچیزی از مشتریان برخی بانک‌های خاص ارائه می‌شود.
در مقاله پیش رو کوشش می‌شود تا ضمن معرفی کلی مکانیزم کارت‌های اعتباری، مطالبی در مورد نحوه مدیریت ریسک این کارت‌ها توسط بانک‌ها بیان شود. نگارنده امیدوار است که این مقاله، بتواند گام مثبت کوچکی در راستای گسترش خدمات بانکی نوین (از جمله خدمات کارت اعتباری) در ایران محسوب شود:

کارت اعتباری چیست؟
خدمات کارت اعتباری، در واقع شکل بسیار مدرن و پیشرفته خرید نسیه کالا و خدمات است و می‌توان آن را چارچوب وام‌های بسیار کوتاه‌مدت بانکی نیز طبقه‌بندی نمود. در چارچوب مکانیزم کارت اعتباری (کردیت کارت)، فرد دارنده این کارت، کالا یا خدماتی را از یک فروشنده می‌خرد، ولی هزینه مربوطه را به صورت نقدی پرداخت نمی‌کند.
در خرید نسیه، ممکن بود فرآیند فوق به دلیل عدم‌اعتماد فروشنده به مشتری، دچار مشکل شود، اما در مکانیزم «کارت اعتباری»، بانک صادرکننده کارت اعتباری، متعهد می‌شود که ظرف مدت معینی که معمولا کمتر از 15 روز است، هزینه مربوطه را به حساب فروشنده واریز نماید و مبلغ واریزشده را به عنوان وام کوتاه‌مدت پرداختی به مشتری خود در نظر بگیرد. طبیعتا مشتری کارت اعتباری آن بانک نیز متعهد می‌شود که ظرف مدت معینی که معمولا بین 4 تا 6 ماه است، اصل و سود این وام را به بانک برگرداند.
می‌توان با ذکر یک مثال، فرآیند استفاده از کارت اعتباری را به نحوی بیان نمود که برای شهروندان ایرانی ملموس‌تر باشد:
فرض کنید شما وارد یک فروشگاه لوازم خانگی می‌شوید و می‌خواهید یک ماشین لباسشویی به مبلغ 600 هزار تومان خریداری نمایید، در حالی که کل موجودی عابربانک شما 300 هزار تومان است. فروشنده پس از چک کردن موجودی شما در دستگاه خودپرداز، به شما خواهد گفت که موجودی شما کافی نیست و نمی‌توانید ماشین لباسشویی مذکور را خریداری نمایید.
در نقطه مقابل، در صورتی که شما کارت اعتباری داشته باشید و بانک صادرکننده این کارت به شما اجازه خرید نسیه تا سقف 600 هزار تومان را داده باشد، شما می‌توانید تمامی مبلغ مربوط به خرید ماشین لباسشویی را به صورت اعتباری پرداخت کنید. به این ترتیب فروشنده می‌تواند اطمینان داشته باشد که ظرف مدت معینی (که معمولا بین یک روز تا 15 روز قرار دارد)، مبلغ مربوطه از طرف بانک صادرکننده کارت اعتباری به حسابش واریز می‌شود. به این ترتیب هرگونه ریسک مربوط به عدم‌بازپرداخت مبلغ مربوطه توسط مشتری، بر دوش بانک خواهد بود و فروشنده هیچ ریسکی بابت فروش غیرنقدی این ماشین لباسشویی متحمل نخواهد شد.
بدیهی است که در مکانیزم کارت اعتباری، بانک صادرکننده کارت، از یک سو طرف حساب مشتری، از سوی دیگر طرف حساب فروشنده به حساب می‌آید؛ بنابراین حتی در صورت بروز «نکول» (عدم پرداخت به موقع وام از سوی مشتری)، بانک متعهد است که مبلغ مربوط به خرید نسیه را به حساب فروشنده واریز نماید. به این ترتیب بخش کلیدی در مدیریت ارائه چنین خدماتی، به مدیریت ریسک ناشی از عدم‌بازپرداخت وام مذکور توسط مشتری مربوط می‌شود. این مدیریت ریسک، زمانی پیچیده‌تر می‌شود که توجه کنیم در مورد وام‌های کوتاه‌مدت مربوط به کارت اعتباری، بانک‌ها هیچ وثیقه‌ای را از مشتری دریافت نمی‌کنند و در نتیجه تنها تضمین بازپرداخت وام، فقط و فقط هراس مشتریان از کاهش امتیاز اعتباری مالی خود در نزد بانک خواهد بود.
امتیازبندی مشتریان کارت‌های اعتباری (Credit Rating)، براساس متغیرهایی همچون مقدار و چگونگی گردش مالی حساب بانکی مشتری، سوابق مشتری در مورد خوش‌حساب یا بدحساب بودن در پرداخت وام‌های قبلی، شغل، سن، جنسیت و امثالهم تعیین می‌گردد. مشتریانی که بتوانند از طریق خوش‌حسابی در پرداخت اقساط مربوط به خریدهای غیرنقدی، امتیاز اعتباری خود را افزایش دهند، خواهند توانست از سقف اعتبار بیشتری برخوردار شده و مدت زمان تعیین‌‌شده برای بازپرداخت اقساط آنان نیز افزایش خواهد یافت.
همچنین در صورت بدحسابی یک مشتری و پرداخت نامنظم اقساط مربوط به خرید اعتباری، معمولا بانک صادرکننده کارت اعتباری گزارش مربوط به این بدحسابی را در اختیار سایر بانک‌ها قرار می‌دهد و به این ترتیب سایر بانک‌ها نیز امتیاز اعتباری مشتری مذکور را کاهش می‌دهند. به این ترتیب مشتریان کارت‌های اعتباری، انگیزه کافی خواهند داشت تا از طریق پرداخت به موقع اقساط مربوط به وام‌های کوتاه‌مدت خود، امتیاز اعتباری خود را مرتبا افزایش دهند و به این ترتیب بتوانند سقف وام مربوط به کارت اعتباری خود و نیز دوره بازپرداخت آن را افزایش دهند.
ذکر این نکته ضروری است که مشتریان کارت‌های اعتباری، معمولا می‌توانند در صورت ناتوانی در پرداخت برخی از اقساط خود، از طریق مکالمه تلفنی با مسوول شعبه مربوطه، مدت بیشتری را برای پرداخت اقساط خود تقاضا کنند و به این ترتیب در صورتی که تاخیر در پرداخت اقساط با هماهنگی بانک باشد، امتیاز اعتباری مشتری کاهش نخواهد یافت.
جدول شماره 1، به بیان مزایای کارت اعتباری در مقایسه با خرید اقساطی می‌پردازد.

ارائه خدمات کارت‌ اعتباری توسط بانک‌ها
همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، سیستم صدور کارت اعتباری برای مشتریان، جزو خدمات مهم بسیاری از بانک‌های معتبر و درجه یک دنیا محسوب شده و در نتیجه بانک‌هایی که فاقد سیستم صدور کارت اعتباری باشند، معمولا بانک‌هایی بسیار ضعیف تلقی می‌شوند و طبیعتا استقبال مشتریان از سپرده‌گذاری در این بانک‌ها محدود خواهد بود. در واقع همان‌طور که هم‌ا‌کنون در ایران، هر گاه بانکی فاقد سیستم صدور کارت عابربانک باشد، بانکی بسیار ضعیف و درجه 3 تلقی می‌شود و مشتریان از سایر خدمات آن نیز کمتر استقبال می‌کنند، به همین ترتیب در کشوری مانند ترکیه، مالزی، هند و ...، هر گاه یک بانک فاقد سیستم صدور کارت اعتباری باشد، بانکی ضعیف و درجه 3 قلمداد می‌گردد.
فرآیند صدور کارت اعتباری، جزو خدمات «بانکداری خرد» طبقه‌بندی می‌شود. بانکداری خرد، حوزه‌ای از بانکداری است که به اعطای اعتبارات و وام‌های کوچک می‌پردازد؛ وام‌هایی که عمدتا به دارندگان کارت‌های اعتباری و نیز صاحبان کسب‌‌و‌کارهای کوچک پرداخت می‌شود؛ بنابراین «بانکداری خرد»، درست در مقابل «بانکداری شرکت محور» (ارائه وام و اعتبارات بانکی به شرکت‌های متوسط و بزرگ) قرار می‌گیرد.
از طرف دیگر، از آغاز قرن بیست و یکم، افزایش غیرمنتظره میزان عدم‌بازپرداخت یا تاخیر در بازپرداخت اقساط وام‌ها (نکول ) توسط شرکت‌های متوسط و بزرگ، باعث توجه بیشتر بانک‌ها به حوزه‌های مختلف بانکداری خرد و به ویژه ارائه خدمات متنوع در چارچوب کارت اعتباری شده است. در حال حاضر در بسیاری از اقتصادهای مهم دنیا، میزان نکول در بانکداری خرد، کمتر از میزان نکول شرکت‌ها است. به همین دلیل است که در حال حاضر بانکداری خرد، به عنوان یک منبع تامین درآمد کمابیش پایدار و کم‌نوسان برای بانک‌ها و موسسات مالی مختلف به حساب می‌آید.
در آمریکا و کانادا، از سال 2002 به بعد، میزان «وام‌های خرد» (وام‌های پرداختی به مصرف‌کنندگان در قالب کارت‌های اعتباری، وام‌های پرداختی برای خرید مسکن و نیز وام‌های پرداختی به صاحبان کسب‌وکارهای کوچک)، حدود 75 درصد بیشتر از مجموع وام‌های پرداختی به شرکت‌های متوسط و بزرگ بوده است.
در آمریکا، میزان وام‌های دریافتی توسط خانوارها در سال 2002، نزدیک به 4/8 تریلیون دلار بوده است که این رقم نسبت به سال1992، تقریبا دو برابر شده است.
در میان وام‌های خرد در آمریکا، بخش عمده آن‌ به وام‌های مربوطه به خرید ملک و در درجه بعد هم وام‌های مرتبط با کارت اعتباری مربوط می‌شوند.

نحوه مدیریت ریسک بانک‌ها در یک سیستم کارت اعتباری
یکی از دلایل عدم‌رواج سیستم کارت اعتباری در ایران، به مشکلات بانک‌ها در مدیریت ریسک ناشی از بروز بی‌نظمی مشتریان در پرداخت اقساط مربوط می‌شود. مدیریت ریسک مذکور زمانی پیچیده‌تر می‌شود که توجه کنیم اکثریت قاطع وام‌های بانکی در ایران، در قبال دریافت وثیقه سنگین و نیز معرفی ضامن معتبر پرداخت می‌شود و به این ترتیب ممکن است بانک‌های ایرانی هراس زیادی در مورد پرداخت وام در چارچوب مکانیزم کارت اعتباری داشته باشند؛ وام‌هایی که هیچ وثیقه یا ضامنی در مورد آنها وجود نداشته و تنها مشوق مشتریان در پرداخت منظم اقساط آنها، به انگیزه مربوط به افزایش یا کاهش امتیاز اعتباری مربوط می‌شود.
بنابراین در این قسمت، به بررسی اجمالی نحوه مدیریت ریسک مربوط به وام‌های پرداختی در چارچوب کارت اعتباری، در بانک‌های معتبر دنیا می‌پردازیم و هسته اصلی این مدیریت ریسک (یعنی سیستم امتیازدهی اعتباری به مشتریان کارت اعتباری) را شرح می‌دهیم:
هرگاه که فردی برای دریافت یک کارت اعتباری به بانک مراجعه می‌کند، قطعا بانک مورد نظر پیش از صدور کارت اعتباری برای او، براساس چارچوب معینی دست به «امتیازدهی اعتباری» (Credit Scoring) خواهد زد و به این ترتیب تخمین اولیه‌ای از میزان اعتبار مالی آن شخص ارائه خواهد نمود. در فرآیند امتیازدهی اعتباری، با استفاده از روش‌های آماری، کلیه اطلاعات موجود در مورد اعتبار مالی فرد متقاضی کارت اعتباری، در قالب یک عدد خلاصه می‌شود. عدد مذکور متناسب با احتمال بازپرداخت به موقع کلیه تعهدات مالی، از طرف فرد مالک کارت اعتباری می‌باشد و طبیعتا هر چه این عدد بیشتر باشد، ریسک بروز تاخیر و بی‌نظمی در پرداخت اقساط توسط مشتری مورد نظر (نکول) کمتر است.

فرآیند امتیازدهی اعتباری به مشتریان کارت اعتباری
در فرآیند امتیازدهی اعتباری به مشتریان کارت‌های اعتباری، مولفه‌های متعددی در نظر گرفته می‌شود و هر مولفه امتیاز خاص خود را دارد که ممکن است مثبت یا منفی باشد.
در جدول شماره 2، نمونه‌ای بسیار ساده از چگونگی تاثیر مولفه‌های مختلف بر امتیاز اعتباری گروه خاصی از متقاضیان وام‌های خرد (صاحبان کسب‌‌و‌کارهای کوچک) مشاهده می‌شود:
برای مثال براساس این جدول مشاهده می‌شود که اگر در مورد 2 متقاضی وام، کلیه شرایط به‌جز جنسیت یکسان باشد، متقاضی زن امتیاز اعتباری بیشتری خواهد داشت و در نتیجه می‌تواند وامی با مبلغ بیشتر و دارای دوره بازپرداخت طولانی‌تر دریافت نماید. علت این مساله آن است که طبق تحلیل‌های آماری مختلف، زنان به طور منظم‌تری اقساط وام‌های خود را پرداخت می‌کنند.
همچنین مشاهده می‌شود که افراد دارای سن پایین‌تر، امتیاز اعتباری پایین‌تری خواهند داشت و در نتیجه سقف وام پرداختی به آنان محدودتر خواهد بود. علت این مساله باز هم به پژوهش‌‌های آماری‌ای مربوط می‌شود که براساس آنها میزان بی‌نظمی در پرداخت اقساط وام، در بین افراد زیر 30 سال بیشتر است.

استفاده بانک‌ها از نتایج «امتیازدهی اعتباری»
یکی از مهم‌ترین کاربردهای مهم سیستم‌های امتیازدهی اعتباری، تعیین حداقل شرایط لازم برای پذیرش درخواست مشتریان، در زمینه هر یک از خدمات بانکداری خرد است. برای مثال، یک بانک ممکن است تصمیم بگیرد که شرط لازم برای استفاده از خدمات کارت اعتباری با مبلغ اعتبار 500 دلار و مدت بازپرداخت چهار ماهه، این است که امتیاز اعتباری فرد متقاضی دست‌کم 300 باشد. به این ترتیب مشتریانی که امتیاز اعتباری آنها کمتر از 300 است، تا زمانی که امتیاز خود را به 300 نرسانند، نخواهند توانست از خدمات مذکور بهره‌مند شوند. به این ترتیب مشتری اینکه میزان امتیاز اعتباری آنها زیر 300 است، تشویق می‌شوند تا از روش‌هایی مانند خوش‌حساب بودن و پرداخت کاملا منظم اقساط مربوط به کارت اعتباری، امتیاز اعتباری خود را ارتقا بخشند.
تعیین حدنصاب لازم برای برخورداری از هر یک از خدمات بانکداری خرد، با استفاده از تکنیک‌های آماری خاصی صورت می‌گیرد که به منظور رعایت اختصار، از شرح آنها خودداری می‌کنیم، اما نکته مهم آن است که تعیین مقادیر بهینه حدنصاب‌های مربوط به بهره‌مندی از هر یک از خدمات کارت اعتباری، فرآیندی بسیار تخصصی محسوب می‌شود؛ چرا که از یک طرف اگر این حدنصاب‌ها پایین باشند، ممکن است منجر به افزایش نسبت وام‌های دچار نکول شود و از طرف دیگر، اگر این حدنصاب‌ها بالاتر از حد بهینه تعیین شوند، ممکن است به کاهش تعداد مشتریان بانک و جذب مشتریان توسط بانک‌های رقیب منجر شوند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
در این مقاله، به طور اجمالی با مزیت‌های مربوط به استفاده از سیستم کارت اعتباری آشنا شدیم. همچنین توضیحاتی در مورد سیستم اندازه‌گیری ریسک اعتباری مشتریان خدمات کارت اعتباری در چارچوب سیستم «امتیازدهی اعتباری» ارائه شد. در چارچوب این سیستم، یک امتیاز اعتباری به هر یک از مشتریان نسبت داده می‌شود و نحوه تخصیص این امتیاز مذکور به گونه‌ای است که انتظار می‌رود مشتریان دارای امتیاز بیشتر، دارای اعتبار مالی بیشتری بوده و احتمال بروز بی‌نظمی توسط آنان در پرداخت اقساط وام کمتر است و بالعکس.
میزان دقت سیستم امتیازدهی اعتباری هر بانک در زمینه پیش‌بینی احتمال نکول مشتریان، مرتبا با توجه به آمارهای مربوط به میزان نکول مشتریان برحسب امتیاز اعتباری‌شان، مورد سنجش قرار می‌گیرد. بالطبع هرگاه مشاهده شود که سیستم امتیازدهی اعتباری مورد استفاده بانک، کارآمدی لازم را برای رتبه‌بندی و مقایسه مشتریان برحسب احتمال نکول ندارد، باید تغییراتی در سیستم مذکور ایجاد گردد.
یکی از مهم‌ترین کاربردهای امتیازدهی اعتباری به مشتریان، تعیین حداقلی از امتیاز اعتباری، به عنوان حدنصاب لازم برای بهره‌مندی مشتریان از هر یک از انواع خدمات بانکداری خرد (Cut off scores) می‌باشد. مثلا ممکن است یک بانک مقرر کند که هر مشتری، به منظور برخورداری از سقف اعتبار 2000 دلاری با دوره بازپرداخت 6 ماهه روی کارت اعتباری خود، باید دستکم 300 امتیاز اعتباری داشته باشد.
طبیعتا مشتریانی که امتیاز اعتباری کمتری دارند، به سقف اعتباری کمتری دسترسی خواهند داشت و باید تلاش کنند تا با ارتقای پارامترهایی مانند خوش‌حسابی در پرداخت اقساط وام‌هایشان، امتیاز اعتباری خود را تدریجا بالاتر ببرند تا بتوانند از سقف اعتباری بالاتر و دوره بازپرداخت طولانی‌تر بهره‌مند شوند.
یکی دیگر از کاربردهای مهم سیستم امتیازدهی اعتباری، کمک به بانک‌ها برای قیمت‌گذاری ریسک‌محور (RBP) برای خدمات مختلف بانکداری خرد است. در این رویکرد، نرخ سود دریافتی از مشتریان خدمات مختلف بانکداری خرد، به صورت تابعی نزولی از میزان امتیاز اعتباری آنان تعریف می‌شود؛ یا با تقسیم‌بندی مشتریان به چند دسته مختلف (براساس میزان امتیاز اعتباری‌شان)، نرخ سود متفاوتی برای مشتریان هر گروه تعیین می‌شود.
به این ترتیب، مشتریانی که در دسته دارای امتیاز اعتباری پایین‌تر قرار می‌گیرند (و بنابراین مجبورند نرخ سود بیشتری را پرداخت کنند)، انگیزه‌های زیادی خواهند داشت تا با پرداخت به موقع و منظم همه اقساط وام‌های خود، امتیاز اعتباری خود را بالاتر برده و بتوانند با صعود به دسته‌های بالاتر، از نرخ سود پایین‌تری برای وام‌های بعدی خود برخوردار شوند.
([email protected])