این مقاله برای شناخت عوامل روانی تاثیرگذار بر قصد افراد به سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار تهران است. از نظر نگارنده در فضای کنونی حاکم بر بازارهای سرمایه ایران و جهان، تجزیه و تحلیل عوامل تاثیر‌گذار روانی از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار است،

عوامل روانی تأثیر گذار بر سرمایه گذاری در بورس
 
این مقاله برای شناخت عوامل روانی تاثیرگذار بر قصد افراد به سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار تهران است. از نظر نگارنده در فضای کنونی حاکم بر بازارهای سرمایه ایران و جهان، تجزیه و تحلیل عوامل تاثیر‌گذار روانی از درجه اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، و این موضوع با نام: رفتار مالی یا مالیه - رفتاری (‌ BEHAVIORAL FINANCE) چند دهه ای است که پا به عرصه بازارهای مالی نهاده است. مالیه رفتاری به بررسی رفتار سرمایه گذاران پرداخته، سعی در شناسایی و درک دقیق و عمیق عکس ‌العمل‌های آنان دارد.
عوامل درونی و بیرونی بسیاری می‌توانند فرایند خرید افراد (جعبه سیاه ذهنی سرمایه گذاران) را تحت تاثیر قرار دهند، که از جمله عوامل بیرونی می توان به عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی اشاره کرد. ولی آنچه در این مقاله مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است عوامل درونی (روانی) نظیر عوامل بیوریتمیک، قدرت تحلیل ذاتی، کسب وجهه سهامداران بودن، انطباق تصویر ذهنی خریدار و تصویر واقعی شرکت، میزان درج ریسک پذیری و میزان اعتماد به‌نفس، است که سنجش این عوامل می تواند باعث شناخت هر چه دقیق تر رفتار سرمایه گذاران شده، در نتیجه موجبات رشد و توسعه بورس اوراق بهادار و اقتصاد کشور را فراهم آورد.
● مقدمه
پیش از مطرح شدن مالیه رفتاری در مدیریت مالی و اقتصاد، رفتار سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه بر مبنای نظریه مطلوبیت اقتصادی تفسیر می شد، در حالی که بررسیها و پژوهشهای متعدد علمی در زمینه مالیه رفتاری،میزان اهمیت عوامل روان‌شناختی را مشخص کرد. اگرچه نظریه‌های مالیه رفتاری جدید است و پیشینة آن به یک دهه پیش باز می گردد، ولی موضوع دخیل بودن ویژگیهای روان‌شناختی و رفتاری افراد در تصمیم‌های خرید به دوره‌های پیشتر باز می گردد.حال اینکه با توجه به پیشرفت های اخیر در بورس اوراق بهادار، باید تمامی عوامل درونی و بیرونی به صورتی ظریف و ریزبینانه مورد بررسی قرار گیرند، چرا که ما با تفکرات،عقاید و ذهنیات بسیار متنوعی از افراد روبه رو هستیم، که شناخت و درک این ذهنیات از اهمیت بالایی برخوردار است.افراد برای سرمایه گذاری پول خود عوامل بسیار زیادی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند؛ به عبارت دیگر سرمایه‌گذاران حتی پیش از به دست آوردن پول، راهکارهای متفاوتی را برای محل سرمایه گذاری پولشان در ذهن پرورش می دهند (جعبه سیاه خریداران ) و در نهایت گزینه ای را انتخاب می کنند که با توجه به ذهنیاتشان، از هر جهت به نفعشان باشد.عوامل بسیار زیادی بر قصد و تصمیم افراد به سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار تأثیر گذارند، که می توان این عوامل را به دو دست? عوامل درونی و عوامل بیرونی تقسیم بندی کرد. از جمل? عوامل بیرونی می توان به شرایط اقتصادی ، سیاسی، فرهنگی و مواردی، مانند: میزان تبلیغات از سوی بورس، مسائل درون شرکتی و... اشاره کرد، ولی از آنجا که تآثیر این عوامل از سوی تحلیل گران بارها مورد بحث و بررسی قرار گرفته است ، تأثیر عوامل درونی می تواند جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص دهد.
به طور کلی افراد با توجه به میزان ریسک و بازده، اقدام به سرمایه گذاری کرده، پول خود را در محل هایی سرمایه‌گذاری می کنند که بیشترین عواید را نسبت به ذهنیت خود به دست آورند.
● پیشینه تحقیق
موضوعهای فرعی در حوزه مالی و در بحث مالیه رفتاری، مطالعه مربوط به شناسایی فرآیند تصمیم گیری سرمایه‌گذاران و طراحی و تبیین الگوی تصمیم گیری آنان در بازار سرمایه، در شرایط عدم اطمینان است.
نخستین مطالعات در زمینه رفتار سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه، به دهه ۷۰ بر‌ می‌گردد. کوهن و همکارانش شواهد تجربی کاهش ریسک گریزی اشخاص در هنگام افزایش ثروت آنها را در بورس های معتبر جهان ارائه کردند.(۱۹۷۵,ETAL,COHN)
همچنین رایلی و چو دریافتند که بین ریسک گریزی افراد و سن، درآمد، ثروت و تحصیلات افراد، رابطه معنی داری وجود دارد. با افزایش درآمد، ثروت و تحصیلات افراد، درجه ریسک پذیری آنها نیز افزایش می یابد. ولی بین سن افراد و ریسک‌پذیری رابطه عکس وجود دارد.( ۱۹۹۲,CHOW&RILEY)
مطالعات لبرون، فارلی و گلا ثابت کرد که درجه ریسک گریزی افراد، تابعی از عوامل درونی شخص است و به ملاحظات بیرونی بازار ارتباطی ندارد. (۱۹۹۲,ETAL,LEBARON)
یافته های مطالعات لولیِن، لیس و اسکلاربام نشان می دهد که بین ترجیحات سرمایه گذاری افراد و سن، جنسیت و تحصیلات آنها رابطه معنی داری وجود دارد. (۷۹۹۱,LEWELLEN)
بارنیول در مطالعات خود دریافت که رفتار سرمایه گذار در بازار را می توان براساس ویژگیهای سبک زندگی، میزان ریسک گریزی و شغل فرد پیش بینی کرد. (۷۸۹۱, BARNEWELL)
اپشتین تاثیر اطلاعات اجتماعی بر رفتار سرمایه گذار حقیقی را مورد بررسی قرار داد. یافته های تحقیق او بیانگر این است که گزارشهای مالی سالیانه شرکتها تاثیر چندانی بر تصمیم‌های سرمایه گذاران نداشته و بی‌ارزش‌اند. (EPSTEIN,۱۹۹۴)
مریکاس و همکارانش از راه مطالعه پیمایشی سعی کردند که عوامل تاثیر گذار بر رفتار سرمایه‌گذاران حقیقی را در بازار سرمایه یونان شناسایی کنند. نتایج تحقیق آنها نشان می دهد که معیار تصمیم گیری افراد در خرید یک سهم، ترکیبی از معیارهای اقتصادی و معیارهای روان‌شناختی است. آنها دریافتند که تصمیم‌‌گیری سرمایه گذاران همواره یک رویکرد منسجم و عقلایی نخواهد بود.(۲۰۰۳, ETAL, MERILKAS)
یکی از جدیدترین پژوهشهای صورت گرفته در رابطه با شناسایی عوامل تاثیر گذار بر رفتار سرمایه گذاران ، پژوهشی است که توسط حسن التمیمی در بازار سرمایه امارات صورت گرفت. وی متغیرهای تاثیر گذار بر رفتار سرمایه گذاران را در پنج گروه از عوامل طبقه بندی کرد. این عوامل عبارتند از : اطلاعات مالی و حسابداری، اطلاعات خنثی ، توصیه های جانبدارانه ، انطباق تصویر خود با شرکت و نیازهای شخصی سرمایه گذار . یافته های این پژوهش حاکی از این است که متغیرهای مرتبط با نظریه حداکثر کردن مطلوبیت از قبیل : رشد سودآوری ، سود نقدی پرداخت شده به سهامداران و سود هر سهم پیش بینی شده از مهمترین متغیرهای تاثیرگذار در قصد خرید یک سهم در بازار خواهد بود. (۲۰۰۳,TAMIMI- HASAN AL)
به طور کلی شواهد تجربی به دست آمده از مطالعات صورت گرفته در بازارهای سرمایه، گویای این واقعیت است که فرآیند تصمیم گیری سرمایه گذاران و رفتار آنها بسیار پیچیده بوده، امکان ارائه یک الگوی واحد برای پیش بینی رفتار آنها در بازار، به راحتی میسر نخواهد بود. در بسیاری از مواقع رفتار سرمایه گذاران در بورس غیر‌عقلایی است و شناسایی دقیق محرکهای رفتاری امکان پذیر نخواهد بود.
به طورکلی می توان گفت که عوامل روانی تاثیرگذار بر قصد افراد به سرمایه‌گذاری در بورس اوراق بهادار به این شرح هستند:
۱) عوامل بیوریتمی؛
۲) قدرت تحلیل ذاتی؛
۳) کسب پرستیژ ( وجهه ) سهامداران بودن؛
۴) انطباق تصویر ذهنی خریدار و تصویر واقعی شرکت؛
۵) میزان درج? ریسک پذیری؛
۶) میزان اعتماد به نفس.
علم بیوریتم، سالهاست که در عرص? علوم مختلف تاثیرگذار بوده، در حال تثبیت جایگاه در رشته های مختلفی از جمله مدیریت است و حال اینکه باید بررسی کرد که بیوریتم و سیکلهای مختلف آن (جسمی، ذهنی و احساسی) چگونه بر قصد و تصمیم فرد به سرمایه‌گذاری تأثیر گذارند .با توجه به کشفیات علم بیوریتم، افراد در زمانهای مختلف رفتارهای متفاوتی در زمینه‌های مختلف از خود نشان می‌دهند و این تغییر درونی می تواند علت رفتارهای بیرونی در زمینه های متفاوت باشد و به طورطبیعی‌ شناخت دقیق و علمی از این رفتارها،باعث افزایش شناخت از جعبه سیاه افراد (سرمایه گذاران) و پی بردن به عکس العملها و رفتارهای بیرونی آنان می‌شود.این مسئله با مثالی بیشتر روشن می شود:
فردی را در نظر بگیرید که در یک دور? زمانی ویژه مبلغ پولی را به دست آورده و به دنبال راهی برای سرمایه گذاری پول خود است. وی می تواند قطعه زمینی خریداری کرده، و یا پول خود را پس انداز بلند مدت کند و ... حال اگر این فرد از لحاظ سیکل ذهنی در ناحی? اوج قرار داشته باشد، به دلیل اینکه در این حالت از لحاظ ذهنی بسیار توانمند است، و ذهن وی به او اجازه کنکاش هرچه بیشتر را می دهد، به سر مایه گذاری هایی که نیاز به تجزیه و تحلیل و قدرت ذهنی بالایی داشته باشد رومی آورد و از آنجا که سلولهای ذهنی وی از هر زمان دیگری مستعدتر و آماده‌تر می باشند، در آن دور? زمانی ویژه گرایش بیشتری به بازار بورس اوراق بهادار پیدامی‌کند .
عامل مهم دیگری که از لحاظ روانی بر ذهنیت و قصد افراد تأثیر گذاراست، قدرت و توانایی تجزیه و تحلیل ذاتی افراد برای سرمایه گذاری است .به طور کلی اگر افراد احساس کنند که انرژی و استعدادهای لازم برای انجام کاری را به خوبی در اختیار دارند،در آن فعالیت موفق‌تر از دیگران عمل می کنند. ما در طول تاریخ شاهد ظهور ابر مردانی بوده ایم که با اینکه از تکنیک‌ها و اصول رشته خود به صورت آکادمیک بهره مند نبوده اند ،ولی بسیار خوش درخشیده‌اند ، چرا که آنها به صورت ذاتی و درونی در زمین? فعالیت خود قدرتمند بوده اند . حال اینکه بعضی از افراد که از لحاظ ذاتی (ارثی)از قدرت تحلیل بالایی برخوردار هستند و در واقع این‌گونه افراد با کمترین داده‌ها و اطلاعات در زمینه مورد نظر،تجزیه و تحلیل دقیقی را از خود بروز داده، در نتیجه این‌گونه افراد در صورت شناخت این پتانسیل درونی،گرایش هر چه بیشتری به خرید سهام و فعالیت در بازار بورس اوراق بهادار دارند.
از عوامل مهم دیگری که افراد را به خرید سهام و سرمایه گذاری در بازار بورس اوراق بهادار تحریک می کند ، به دست آوردن وجه? سهامداربودن است، بدین‌معنی که بعضی از افراد فقط به دلیل اینکه کسب وجهه کنند، سهامدار یک شرکت خاص می شوند،به عبارت دیگر این‌گونه افراد با خرید سهام شرکتهایی خاص(بیشتر سهام شرکتهایی که شهرت زیادی در بازار کسب کرده اند)خود را از لحاظ ذهنی ارضا می کنند، و در واقع، برای به دست آوردن این پرستیژ به خرید سهام انگیزه پیدا می کنند. کسب این نوع از پرستیژ می تواند از راه گفتن جمله‌هایی، نظیر اینکه: "من یکی از سهامداران شرکت.....هستم"،"دیروز در مجمع عمومی صاحبان سهام شرکت.....حضور داشته ام" و ... به دوستان و آشنایان به دست آید.این‌گونه سرمایه گذاران می توانند طبقه بندی متنوعی را شامل شوند ، که یکی از این گروهها، افرادی هستند که سهام را در مبالغ پایینی خریداری می کنند و بیشتر دانشجویانی هستند که در رشته‌های مرتبط با بورس(اقتصاد، حسابداری، مدیریت و..)در حال تحصیل هستند و آرزویشان دستیابی به جایگاه کسانی است که الگوی آنان قرار گرفته اند .
از انواع محرکهای درونی دیگری که می تواند به رفتار افراد شکل بدهد، انطباق تصویر ذهنی خریدار با تصویر واقعی شرکت است.بسیاری از سرمایه گذاران بدون توجه به نام شرکت و صورتهای مالی (سود هر سهم ، سیاست تقسیم سود ، نرخ رشد سود و...) سهام شرکت را خریداری می کنند، در واقع این‌گونه سرمایه گذاران با توجه به تصویر ذهنی ایده آل خود از محصولات و خدمات، سهامدار شرکت می شوند. در حقیقت این افراد میان ذهنیت مطلوب خود و تصویر واقعی شرکتهای موجود، انطباقی را صورت می دهند و در نهایت سهامدار شرکتی می شوند که محصولات، خدمات ، مدیریت و... آن، مطابق با ذهنیات آنها باشد.
فردی را در نظر بگیرید که به دلیل استفاده از یک آمپو ل شرکت دارو سازی X به فرزندش جانی دوباره بخشیده شده است و این فرد از محصول تولیدی این شرکت رضایت ذهنی فراوانی دارد. بنابراین این عامل درونی شرایطی را فراهم می سازد تا سهام این شرکت را خریداری کند. نکته دارای اهمیت اینجاست که اگر تصویر ذهنی فرد (خواسته مطلوب وی)در زمینه های مختلف در واقعیت وجود نداشته باشد، موجب کاهش گرایش افراد به سرمایه گذاری در بورس می شود. که در این راستا شرکتها می توانند با تولیدات مرغوب و نیز رعایت اصول مشتری‌مداری و راهکارهایی از قبیل: دخالت دادن مشتریان هدف در تولید محصولات، تصویر ذهنی مناسبی از شرکت ارائه دهند تا در نهایت، این تصویر با ذهنیات سرمایه‌گذاران تطابق پیدا کرده، باعث تشویق افراد به خرید سهام شود.
عامل مهم دیگری که می تواند رفتار افراد را تحت تاثیر قرار دهد، میزان درجه ریسک پذیری است،که این مورد از جمله مهمترین عوامل موجود در بازارهای مالی،به ویژه بازار سهام میباشد.از لحاظ درجه ریسک، افراد به دو دست? ریسک‌پذیر و ریسک گریز تقسیم می‌شوند. سرمایه‌گذاران در بازار بورس منطقی عمل کرده و به ازای پذیرفتن میزان مشخصی از ریسک ، بازده مورد انتظارشان را طلب می‌کنند. ولی اگر فردی به هیچ عنوان ریسک را نپذیرد و مایل به کسب بازده ای باشد که در برابر دریافت آن بازده،متحمل هیچ‌گونه ریسکی نشود، به طورطبیعی نمی‌تواند به سمت بازار بورس حرکت کند، چرا که افرادی به سرمایه گذاری در بورس اوراق بهادار می پردازند که میزان ریسکی را با توجه به مقدار بازده، پذیرا باشند.
درنهایت، اعتماد به نفس می تواند بر قصد افراد به سرمایه گذاری در بازار بورس تأثیر گذار باشد. افرادی که از لحاظ میزان اعتماد به نفس درحد پایینی قرار دارند، بیشتر به سرمایه‌گذاری‌هایی رومی آورند که از میزان حتمیت(اطمینان) بیشتری برخوردار باشد (خرید زمین، پس‌انداز کوتاه مدت و..). چرا که هر چه فرد اعتماد به نفس بالاتری داشته باشد، در رابطه با موضوعا ت، با قدرت و اطمینان بیشتری تصمیم گیری می کند زیرا به خود و قابلیت‌هایش اعتماد دارد و در نهایت این ذهنیت ، وی را به سمت و سویی می‌کشاند که بتواند از نیروها و پتانسیل های درونی خود در بسترهای مناسب (بازار بورس اوراق بهادار) بهره‌برداری کند. گفتنی است که آیا فردی که از اعتماد به نفس بالایی برخوردار است در بازار بورس موفق می‌شود یا خیر؟ بلکه مفهوم این است که میزان اعتماد به نفس در ابتدای امر می‌تواند مانند محرکی در تشویق به سرمایه گذاری عمل کند.
● نتیجه‌گیری
همان‌گونه که گفته شد: عوامل روانی ، تأثیرهای قابل توجهی بر حرکات و اعمال انسانها دارند و همین مسائل روانی است که افراد را از درون با یکدیگر متمایز کرده است، ولی در پاره ای از اوقات این عوامل نسبت به عوامل بیرونی کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است، در حالی که درک درست فـــرایندهای رفتاری و پیامدهای آن برای برنامه ریزان مالی از اهمیت بسیار زیادی بــرخوردار است و می‌تواند به آنها در جهت تدوین استراتژی‌ها و تجهیز و تخصیص منابع مالی کمک شایانی کند. بُعد درونی مثال کوه یخی است که در آب فرو رفته و فقط قلّه و نوک آن (عوامل بیرونی) از سطح آب بیرون و قابل مشاهده است و بیشترین بخش این کوه یخ (عوامل درونی‌) در زیر سطح آب پنهان است . حال با توجه به اینکه بورس اوراق بهادار یکی از ارکــان اقتصادی کشور است و رشد و توسعــه این سازمان، توسعه اقتصاد ملی را به همـراه خواهد داشت، می بایستی با شناخت بیشترعوامل روانی، به ذهنیات درونی و در نتیجه رفتارهای بیرونی افراد (سرمایه‌گذاران آتی) به صورتی علمی و حســاب شده پی برد و موجبات تشخیص بهینه دیدگاهها ، حالات و رفتار سرمایه‌گذاران، و رشد و پیشرفت بورس اوراق بهادار را فراهم آورد.
به امید روزی که مسئولان و سازمانهای مربوطه و تاثیر گذار بر بازارهای بورس اوراق بهادار کشورمان با در نظر گرفتن ظرافتهای تمامی عوامل مهم تاثیر گذار بر رفتار خریداران، میزان قدرت این سازمان را افزایش داده، با حمایت های خود موجبات رشد اقتصاد ملی کشورمان را فراهم سازند. 
 
منابع : ۱. Cohn, R.A. and Lewellen, W. G. (May, ۱۹۷۵). Individual Investor Risk Aversion and Investment Portfolio Composition, Journal of Finance. ۲. Riley, W. B. and Chow, K. V. (November, ۱۹۹۲). Asset Allocation and Individual Risk Aversion, Financial Analysts Journal. ۳. LeBaron, D. and Farrelly, G. and Gula, S.( December,۱۹۹۲). Facilitating a Dialogue on Risk: A Questionaire Approach, Financial Analysts Journal. ۴. Lewellen, W. G. and Lease, R. C. and Schlarbaum, G. C. (۱۹۷۷). Patterns of Investment Strategy and Behavior Among Individual Investors, Journal of Business, ۵۰. ۵. Barnewell, M. M. (۱۹۸۷). Psychographic Characteristics of the Individual Investor, Homewood, III.: Dow Jones-Irwin. .۶Epstein,M.J.(۱۹۹۴). Social disclosure and the individual investor, Accounting,Auditing&Accountability Journal, ۴,۹۴ -۱۰۹. ۷. Merilkas,A. and Prasad, d.(۲۰۰۳). Factor influencing Greek investor behavior on the Athens stock Exchange, paper presented at the Annual meeting of Academy of Financial Services , Colorado, October ۸-۹-۲۰۰۳. ۸. Hasan al tamimi.(۲۰۰۳). Investors perceptions of earning quality, auditorindependence, Accounting Horizons,۱۷,۳۷-۴۸. ۹. Shleifer , A.(۱۹۹۹). Inefficient Markets: An Introduction to behavioral finance. Oxford University Press. ۱۰. Taffler, R.J.(۲۰۰۲). What can we learn from behavioral finance?, Credit Control,۲۳,۲. ۱۱. Baker, H.K. and Haslem,A.(۱۹۷۴). Toward the Development of Client-Specified Valuation Models, Journal of Finance,۲۹, ۱۲۵۵-۶۳ ۱۲. Neumann, John von and Morgenstern, Oskar.(۱۹۴۷). Theory of Games and Economic Behavior, Princeton University Press.