این مقاله خصوصیات اصلی جامعه شناسی فرهنگ پی یر بوردیو را به لحاظ سهم بالقوه آنها در جامعه شناسی دین بررسی می کند. بوردیو خود توجه اندکی به مطالعه مذهب معطوف داشته است اما خصوصیات عمده رویکرد او به مطالعه فرهنگ، ملهم از ماتریالیسم کارل مارکس و به خصوص جامعه شناسی دین ماکس وبر است.

سرمایه انکار شده 

ترجمه: شفیعه صالحی:
 این مقاله خصوصیات اصلی جامعه شناسی فرهنگ پی یر بوردیو را به لحاظ سهم بالقوه آنها در جامعه شناسی دین بررسی می کند. بوردیو خود توجه اندکی به مطالعه مذهب معطوف داشته است اما خصوصیات عمده رویکرد او به مطالعه فرهنگ، ملهم از ماتریالیسم کارل مارکس و به خصوص جامعه شناسی دین ماکس وبر است. از برقراری ارتباط بین مطالعه فرهنگ، دین و اقتصاد سیاسی بوردیو به طرح قدرت نمادین در جامعه شناسی و در آن به موضوع مهم رابطه بین فرهنگ، قشربندی (اجتماعی) و قدرت می پردازد. او معتقد است مبارزه برای شناسایی اجتماعی، بعدی اساسی از کل حیات اجتماعی است. در این مبارزه منابع، فرآیند ها و نهاد های فرهنگی، افراد و گروه ها را در سلسله مراتب رقابتی و دائمی  سلطه نگه می دارد. او این ادعای جسورانه را مطرح می کند که همه رسوم و نماد های فرهنگی از سلایق هنری، سبک لباس و عادات غذاخوردن گرفته تا دین، علم و فلسفه - در واقع تا خود زبان - دربرگیرنده منافع هستند و کارکرد آنها افزایش تمایزات اجتماعی است. بوردیو به اینکه چگونه این مبارزات اجتماعی از طریق طبقه بندی نمادین تجزیه می شوند، چگونه رسوم فرهنگی افراد و گروه ها را در مراتب سلسله مقامی  و طبقاتی رقابتی قرار می دهند، چگونه میدان های نسبتاً مستقل تضاد، افراد و گروه ها را در مبارزه بر سر منابع ارزشمند به هم متصل می کنند، چگونه بازیگران مبارزه می کنند و به دنبال راهبرد هایی برای دستیابی به منافع خود در درون این میدان ها هستند و چگونه در چنین کنشی بازیگران ناآگاهانه نظام قشربندی اجتماعی را بازتولید می کنند، پرداخته و بر این اساس معتقد است فرهنگ عاری از محتوای سیاسی نیست بلکه نمودی از آن است.بوردیو در رویکرد خود به فرهنگ، اقتصاد سیاسی رسوم نمادین را مطرح می کند که شامل نظریه منافع نمادین، نظریه سرمایه فرهنگی و نظریه قدرت نمادین است. این نظریه ها، مباحث نظری منظم و معین نیستند بلکه موضوعاتی توجیهی هستند که با یکدیگر تداخل می کنند و در هم ادغام می شوند. این موضوعات متاثر از مکاتب متنوعی از جمله مارکسیسم، ساختارگرایی و پدیدارشناسی هستند اما همچنان که بروبیکر (1985) خاطرنشان می سازد بوردیو در آثار خود بیش از همه تحت  تاثیر ماکس وبر از مکتب جامعه شناختی کلاسیک است. بررسی تمام پیچیدگی این نظریه ها یا پوشش دادن به گستره کامل نوآوری های مفهومی  بوردیو در این مقاله کوتاه امکان پذیر نیست.این مقاله که در فصلنامه اقتصاد سیاسی شماره دهم منتشر شده نشان می دهد چگونه بوردیو از مارکس و جامعه شناسی دین وبر برای ایجاد و بسط جامعه شناسی رسوم فرهنگی کمک می گیرد.---

فراگذشتن از آرمان گرایی و مادی گرایی
در کانون طرح فکری بوردیو به مدتی بیش از 30 سال، این مساله اساسی اندیشه اجتماعی غرب از زمان مارکس قرار دارد، یعنی بحث بین آرمان گرایی فرهنگی و مادی گرایی تاریخی، جامعه شناسی بوردیو، با ارائه روایتی مادی گرایانه ولی نه تقلیل گرایانه از حیات فرهنگی، نشان دهنده تلاشی جسورانه برای یافتن راهی از میان دو قطب مخالف و قدیمی یعنی ماتریالیسم - ایده آلیسم است. اندیشه او ابتدا از مارکس ولی سپس اساساً از وبر تاثیر می پذیرد.
مارکس
بوردیو همچون مارکس بر اولویت مبارزه و نابرابری اجتماعی مبتنی بر طبقه در جوامع مدرن تاکید می کند ولی به شدت منتقد روایت های تقلیل گرایانه اجتماعی از حیات فرهنگی و مذهبی است. بوردیو یک ماتریالیست است به این معنا که او ریشه آگاهی بشری را در حیات اجتماعی واقعی می جوید. او همچنین نگران اشکال آگاهی کاذب یا به بیان او «شناسایی نادرست» روابط مبتنی بر قدرت است. او این ایده مارکسی را می پذیرد که نظام های نمادین، کارکرد های اجتماعی سلطه و بازتولید نابرابری طبقاتی را انجام می دهد اما او از این دیدگاه از ایدئولوژی که عمدتاً به کارکرد های اجتماعی رسوم و کالا های نمادین می پردازد، بدون اینکه نشان دهد چگونه آنها خصوصیات ضروری قانون رسوم اجتماعی اند، انتقاد می کند.
در حالی که بوردیو این ادعای مارکسیستی را می پذیرد که مذهب، ایدئولوژی است اما با تفکیک بعد نمادین حیات اجتماعی به عنوان جزئی مجزا و مشتق از اجزای مادی بنیادی تر حیات اجتماعی مخالف است. به طور خلاصه او تمایز مفهومی زیرساخت/ روساخت مارکسیستی را که ریشه در دوگانگی آرمان گرایی/ مادی گرایی قدیمی دارد نمی پذیرد و معتقد است باید فراتر از این دوگانگی رفت. در اینجاست که بوردیو از مارکسیسم ساختارگرایی لویی آلتوسر، (1970) که یکی از منابع فکری مهم بوردیو در دهه های 1960 و 1970 بود، جدا می شود. بوردیو با نظریه مادی گرایانه اولیه آلتوسر و تاکید او بر استقلال نسبی دین و فرهنگ از اقتصاد و سیاست موافق است. با این حال موضع بوردیو اساساً آلتوسری نیست. بوردیو (1984 , 467 a:) با الهام گرفتن از رساله نخست مارکس درباره فویر باخ که تاکید بر وحدت اساسی کل حیات اجتماعی به عنوان فعالیتی عملی دارد، این ایده را که موجودیت اجتماعی را می توان تقسیم و به صورت سلسله مراتبی به عرصه های متمایزی چون عرصه های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سازماندهی کرد، نمی پذیرد. بوردیو به جای بررسی اشکال متنوع بیان زیرساخت و روساخت آلتوسری ها، استدلال می کند که این دو قلمرو اولاً نباید از هم جدا باشند. بوردیو می کوشد یک علم عمومی از رسوم را به رشته تحریر درآورد که ابعاد نمادین و مادی را به هم بپیوندد و بدین سان بر وحدت بنیادی حیات اجتماعی تاکید می کند. معهذا دغدغه اصلی بوردیو با مساله روابط بین ابعاد مادی و نمادین حیات اجتماعی و بین ساختار و عامل تا حدودی ناشی از برخورد های اولیه او با این سنت مارکسیستی خاص است.
وبر
بوردیو به خاطر استفاده از ابزار های مفهومی برای بسط نظریه ای درباره رسوم و کالا های نمادین که فراتر از تقلیل گرایی و آرمان گرایی طبقاتی رود از مارکس به ماکس وبر روی می آورد. بوردیو خاطر نشان می کند این ماکس وبر است: « برخلاف آنچه عموماً تصور می شود مخالف مارکس است. با نظریه ای معنوی از تاریخ، در واقع شیوه مادی گرایانه اندیشه را به میدان هایی می برد که مادی گرایی مارکسیستی عملاً آن میدان ها را به معنویت تسلیم می کند. » (1990 , 17 b:) بوردیو به وبر به عنوان کسی می نگرد که « اقتصاد سیاسی دین » را مطرح می کند که « توانایی کامل تحلیل مادی گرایانه از دین را آشکار می کند بدون آنکه خصوصیات نمادین واقعی این پدیده را از بین ببرد.
(1990 , 36 a:) یکی از اهداف اصلی جامعه شناسی بوردیو بسط دادن مدل وبر برای اقتصاد سیاسی دین به کل حیات اجتماعی و فرهنگی است. در واقع، بوردیو جامعه شناسی فرهنگ خود را دارای ویژگی جامعه شناسی وبر می داند که از « مدل اقتصادی برای تعمیم دادن نقد ماتریالیستی به قلمرو دین استفاده کرد. (a:107,1990) این ماده گرایی باید ماده گرایی « عام » یا « رادیکال » باشد، ولی باید ماتریالیستی باشد که از تقلیل گرایی طبقاتی که به اعتقاد بوردیو (1990،b:17; 1993:217) مشخصه مارکسیسم است، اجتناب ورزد. بوردیو بر این باور است که در این ماده گرایی عام، راهی برای فراگذشتن از دوگانگی ماده گرایی، آرمان گرایی قدیمی در علوم اجتماعی یافته است.
منافع نمادین
اثر بوردیو شرح و بسط مهمی از مفهوم ماکس درباره وبر منافع و کالاهای آرمانی است (280 Gerth and Mills 1970: ). ایده « نفع مذهبی » از تاکید وبر بر ویژگی « این جهانی » رفتار ناشی از باور مذهبی گرفته شده است. وبر می نویسد « ابتدایی ترین اشکال رفتار متاثر از عوامل جادویی یا مذهبی به این جهان گرایش دارند .»(399 :1978) او در ادامه تاکید می کند. « اندیشه یا رفتار جادویی یا مذهبی نباید از دامنه رفتار هدفمند روزمره جدا باشد، مخصوصاً با توجه به اینکه اهداف کنش های جادویی یا مذهبی عمدتاً اقتصادی است. » (Weber,1978:400) بوردیو استدلال می کند با تاکید بر « ویژگی این جهانی » رفتار ناشی از عوامل مذهبی، وبر « طریقی را برای ربط دادن مضامین گفتمان اسطوره ای (و حتی نحو آن) به منافع مذهبی کسانی که آن را تولید، ترویج و دریافت می کنند، عرضه می کند.» (1990، b:4) بنابراین وبر وسیله ای برای اتصال رسوم و باور های مذهبی به منافع کسانی که آن را تولید و اداره می کنند در اختیار می گذارد
اما بوردیو (1978، 122 c:) مفهوم وبر از « منافع مذهبی » را « توضیح صرفاً ضعیفی » تلقی می کند چون این مفهوم دامنه منافع را به حدودی که « شرایط وجودی عاملان آن را تعیین می کند » محدود می سازد. در مقابل بوردیو تاکید می کند شکل و شرایط بیان منافع مذهبی - و به طور کلی تر منافع نمادین - را عرضه مذهب و کنش متخصصان دینی تعیین می کنند. معهذا اندیشه وبر به فرد اجازه می دهد نظامی از رسوم و باور های مذهبی به عنوان... بیان تغییر شکل یافته ای از راهبرد های دسته های متفاوتی از متخصصان بسازد که بر سر انحصار اداره کالای رستگاری و اداره طبقات مختلف علاقه مند به خدمات آنها، رقابت می کنند. (bourdieu 1991 a:4)
بوردیو با این استدلال که تمامی رسوم اساساً دارای « منافعی » به صورت مادی یا نمادین هستند، ایده منافع را بسط می دهد تا کالا های غیرمادی را شامل شود. او منطق محاسبه اقتصادی را بدون تفاوت قائل شدن میان همه کالا های مادی و نمادینی که خود را کمیاب و سزاوار طلب شدن در یک شکل بندی اجتماعی خاص ارائه می کنند، تعمیم می دهد. (178 : 1977) بوردیو می خواهد یک نظریه عمومی اقتصاد رسوم بنا کند تا « همه رسومی » را که هدفشان حداکثرسازی سود نمادین یا مادی است تحلیل کند. (1990 b:209) برنامه پژوهشی پیشنهادی او آنچه را که به طور سنتی اشکال اقتصادی (مادی یا دارای منافع) و غیراقتصادی (نمادین و بدون منافع) کنش و اهداف می دانند یکی می کند. بنابراین نفع نمادین و نفع مادی همچون دو شکل عینی برابر از تفع تلقی می شوند. بازیگران منافع نمادین را به انداره منافع مادی دنبال و در شرایط خاص یکی را با دیگری مبادله می کنند.
اینکه وبر نظریه منافع را از منافع مادی به کالای آرمانی تسری نمی دهد، ولی تمایزات تحلیلی را برای انواع مختلف رفتار حفظ می کند. وبر (339، 25-24 :1978) از نظر تحلیلی انواع کنش ها را به این صورت از همدیگر تمایز می سازد: « عقلانی- ابزاری » ، « ارزشی - عقلانی » « عاطفی » و « سنتی». وبر هر کنش ابزاری را کنش اقتصادی نمی داند. برای اینکه یک کنش، کنشی اقتصادی تلقی شود باید نیازی را که متکی بر منابع نسبتاً کمیاب و تعداد محدودی از کنش ها ست برآورده کند. در اثر بوردیو چنین تمایزاتی همگی ناپدید می شوند. به علاوه این ایده که کنش نفع محور است در دیدگاه بوردیو پیش فرض اساسی است و نه فرضیه ای برای آزمودن. اینکه آیا برخی رسوم ممکن است بیش از رسوم دیگر نفع طلب باشند یا نه، مد نظر بوردیو نیست.
بوردیو به رغم زبان اقتصادی، ماتریالیسم تعمیم یافته خود را کاملاً متمایز از اقتصاد گرایی می داند چرا که دیدگاه او فایده گرایی مادی را فقط به عنوان یکی از اشکال کلی تر تعقیب منافع می نگرد. بنابراین او ادعای تالیف علم عمومی اقتصاد رسوم را دارد که « علم رسوم اقتصادی فقط یک مورد خاص » از آن برنامه کلی تر است. (183 Bourdieu 1977: ) او کاملاً بین نظریه اقتصاد رسوم خویش و نظریه بازیگر عقلانی تمایز قائل می شود. از دیدگاه بوردیو نفع محور بودن رسوم به معنای محاسبه ای صوری یا آگاهانه از سود و زیان نیست بلکه رسوم غالباً در سطحی تلویحی، گرایشی و پیشاتفکری رخ می دهد که منعکس کننده انباشت گذشته از طریق جامعه پذیری اولیه فایده ها و ضرر های مرتبط با پیشینه طبقاتی اجتماعی است. او به شدت دیدگاه خود از کنش به عنوان دیدگاهی گرایشی را با دو دیدگاه رقیب که کنش را ناشی از محاسبات عقلانی یا جبریت ساختاری می دانند مقایسه می کند.
سرمایه فرهنگی
تعمیم ایده نفع مذهبی وبر به بوردیو این اجازه را می د هد که مفاهیمی چون « سرمایه مذهبی » و « سرمایه فرهنگی » را به عنوان اشکال غیرقابل تقلیل قدرت، ولی قابل مبادله با سرمایه اقتصادی، ایجاد کند. بوردیو (375 :1989) هنگامی که منابع با تبدیل شدن به اهداف مبارزه به عنوان منابع ارزشمند، به مثابه « رابطه اجتماعی قدرت » عمل می کنند، آنها را سرمایه تصور می کند. مفهوم « سرمایه مذهبی » بوردیو
(1991 : 9 a) به ایده وبر در مورد صلاحیت مذهبی نزدیک است. این مفهوم بیانگر « کار نمادین انباشته » و با « تشکیل میدان مذهبی » مرتبط است که در آن یک گروه از متخصصان مذهبی قادر به انحصاری کردن و اداره خدمات و کالا های مذهبی اند. سرمایه مذهبی یک منبع قدرت است چون اشاره بر شکلی از « سلب مالکیت عینی » از طریق به وجود آوردن مردم « عوام » دارد، آن مردمی که براساس تعریف فاقد آن منبع ارزشمندی هستند که توسط متخصصان کنترل می شود، ولی به آن نیاز دارند. مفهوم سرمایه فرهنگی بوردیو منابع متنوعی نظیر تسهیل کلامی، آگاهی فرهنگی عمومی، اولویت های زیبایی شناختی، معرفت علمی و اعتبار تحصیلاتی را دربر می گیرد. او معتقد است فرهنگ (در گسترده ترین معنای این واژه) می تواند به یک منبع قدرت تبدیل شود.
بنابراین بوردیو با تعمیم منطق نفع شخصی به میدان غیرمادی که در آنجا او وجهه، افتخار، دانش و صلاحیت های علمی را به عنوان شکل هایی از سرمایه برمی شمارد، از خصوصیت غیرقابل تقلیل نمود های فرهنگی به شکل هایی از قدرت دفاع می کند. براساس دیدگاه بوردیو بازیگران راهبرد های سرمایه گذاری در کالا های فرهنگی را عیناً همانند سرمایه گذاری در کالا های اقتصادی دنبال می کنند. افراد، خانواده ها و گروه ها می توانند اقلام فرهنگی و اقتصادی جمع کنند. افزون بر این امتیاز و وجهه می تواند به صورت سرمایه بین نسل ها از طریق اشکال سرمایه فرهنگی منتقل شود. خانواده هایی که در آموزش عالی فرزندان خود سرمایه گذاری می کنند یک شکل فرهنگی از سرمایه گذاری را تعقیب می کنند تا شرایط مادی نسل های آینده خود را حفظ کنند یا افزایش دهند. به این ترتیب بوردیو مطرح کردن منابع غیرمادی ارزشمند را به عنوان شکل هایی از سرمایه به طوری که بتوان آنها را در ازای کسب سود انباشت، مبادله و سرمایه گذاری کرد، مفید می داند. بوردیو استدلال می کند وظیفه مهم جامعه شناسی بررسی تولید، جریان و مصرف اشکال متنوع سرمایه افتصادی و فرهنگی است. تحت چه شرایط و به چه نرخی این اشکال متمایز سرمایه متقابلاً به اشکال قابل تبدیل قدرت مبدل می شوند؟
باید بین مفهوم سرمایه فرهنگی بوردیو و مفهوم سرمایه انسانی گری بیکر (1976) تفاوت قائل شد. بوردیو بر خلاف نظریه پردازان سرمایه انسانی، به تنوع مبتنی بر طبقه هم در معانی و هم در کاربرد های انواع مختلف سرمایه می پردازند. به علاوه نظریه کنش انسانی بوردیو که از مفهوم هابیتوس او اخذ می شود با فرضیه های انسان شناختی در مورد دیدگاه بازیگر عقلانی موافق نیست. بازیگران بوردیو راهبرد هایی را دنبال می کنند اما نه به عنوان بازیگرانی که آگاهانه از ابزار های محدود برای دستیابی به اهداف مورد نظر حداکثر استفاده را می برند. گزینه های آنها گزینه هایی گرایشی، عملی و ضمنی هستند که مواجهه بین سرمایه انباشته و گرایش های مشابه از جامعه پذیری پیشین و فرصت های حال و محدودیت های میدان ها عمل بازیگران را بازمی نمایانند.
مفاهیم سرمایه و نفع نمادین بوردیو، همچنین باید از دیدگاه « جعبه ابزاری » رسوم فرهنگی آن سوئید لر (1986) تمییز داده شود. هر چند شباهت هر دو نظریه بیشتر در تاکید بر عامل و ویژگی های عملی فرهنگ است تا بر هنجارها و ارزش ها اما بوردیو کمتر از سوئید لر کنش فرد را داوطلبانه می داند و بر حضور گروه در کنش فرد تاکید می کند. به علاوه بوردیو بیشتر از سوئید لر بر بعد قدرت منابع فرهنگی و ظرفیت آنها برای تشکیل سلسله مراتب اجتماعی تاکید دارد.
قدرت نمادین
بوردیو برای بسط نظریه قدرت نمادین از مفاهیم کاریزما و مشروعیت وبر کمک می گیرد. این نظریه بر نقش فعالی که فرضیه های پذیرفته شده در تشکیل و حفظ روابط مبتنی بر قدرت بازی می کنند تاکید می گذارد. بوردیو همچون وبر معتقد است اعمال قدرت به مشروعیت نیاز دارد. بوردیو استدلال می کند منطق نفع شخصی که زیربنای همه رسوم - مخصوصاً رسوم حیطه فرهنگی - را تشکیل می دهد به اشتباه به عنوان منطق « عدم نفع » تشخیص داده می شود. از نظر بوردیو سوء تشخیص، همچون ایده « آگاهی کاذب » در سنت مارکسیستی، مفهومی مهم و نشانه « انکار » منافع سیاسی و اقتصادی موجود در مجموعه ای از رسوم است. بنابراین بوردیو می گوید رسوم نمادین توجه را از این ویژگی که رسوم منافعی دارند منحرف می کنند و در نتیجه به ایفای نقش آنها به عنوان فعالیت های بدون منافع کمک می کنند. منبع و فعالیت ها قدرت نمادین مشروعیت کسب می کنند تا جایی که از منافع مادی اساسی جدا می شوند و از این رو به اشتباه به عنوان نماینده اشکال فعالیت ها و منابع بدون منافع تشخیص داده می شوند. افراد و گروه هایی که می توانند خود را از گروه ها و افرادی که دارای منافع شخصی هستند به گروه ها و افرادی که منافعی ندارند تغییر دهند، به گفته بوردیو به کسب « سرمایه نمادین » نائل می شوند. (نگاه کنید به (b:163-170,b:112-21,1990,83-171:1977,243-227:1972) سرمایه نمادین، « سرمایه انکار شده » است. این سرمایه، روابط مبتنی بر « منافع » بنیادین را که با آنها مرتبط است، با مشروعیت دادن به آنها پنهان می کند. به این ترتیب سرمایه نمادین شکلی از قدرت است که نه تنها به عنوان قدرت بلکه به عنوان تقاضا های مشروع برای به رسمیت شناخته شدن، احترام، اطلاعات یا خدمات دیگران مشاهده می شود.
کار نمادین
از نظر بوردیو توجه وبر به تولیدکنندگان مذهبی، کلیدی برای درک این نکته است که چگونه روابط مبتنی بر منافع جهت ایجاد سرمایه فرهنگی به روابط مبتنی بر عدم منافع مبدل می شوند. کار نمادین متخصصان است که روابط مبتنی بر قدرت را به شکل هایی از امتیازی که منافعی ندارد درمی آورد. (Bourdieu 1977:171 ) بوردیو
(5-13,1978 c: 122-124, 1991 a: ) تحلیل وبر(1181-1177 :1978) از «اخلاقی سازی » « سامان بخشی » نیاز های مذهبی بورژوازی در حال ظهور شهری به عنوان حاصل کار متخصصان مذهبی را به عنوان بینشی ویژه، برجسته می کند. کار مذهبی متخصصان برداشت هایی مذهبی از شرایط اجتماعی ویژه موجودیت گروه هایی خاص را ایجاد می کند. کار نمادین، از طریق تغییر شکل روابط مبتنی بر منافع به معنا هایی که منافعی ندارند قدرت نمادین ایجاد می کند.
بنابراین بودریو نقش مهمی برای تولیدکنندگان نمادین (برای مثال، هنرمندان، نویسندگان، معلمان، روزنامه نگاران و کارمندان) در ایجاد مشروعیت برای نظام اجتماعی به وسیله تولید سرمایه نمادین از طریق کار نمادین، قائل است. البته مسلماً این نقشی است که مارکس برای ایدئولوژی قائل است اما بوردیو با تاکید بر کار نمادین می خواهد پافشاری کند که ایدئولوژی یک ساخت معین نیست بلکه مستلزم ساخت فعال است. به علاوه بوردیو معتقد است انجام دادن اغلب رسوم روزمره بدون سوء تشخیص منافع عینی آنها امکان پذیر نخواهد بود. به عنوان مثال، تبادل هدایا اگر در جهاتی از سوءتشخیص منافع عینی آنها در کار نباشد، می تواند به مبادله مالی تغییر شکل دهد. بنابراین قدرت نمادین همچون بعدی لاینفک از رسوم است. اگرچه بوردیو زبانی اقتصادی به کار می گیرد، ولی تاکیدش بر ضرورت قدرت نمادین در رسوم جایگاه او را از یک دیدگاه منفعت طلبانه متمایز می کند