جهانی‌سازی نه تنها منجر به خلق و انتشار ثروت خواهد شد بلکه نتایج اخلاقی مثبت و بهبود وجدان اخلاقی شرکت‌کنندگان را در این فرآیند نیز به دنبال خواهد داشتمخالفت اساتید و دانشجویان با گسترش بین‌المللی بازارها به نظر عمدتا از نوعی حس «دگرخواهی» ناشی می‌شود.

آیا بازار آزاد اخلاقیات را تضعیف می‌کند؟

مترجم: مجید روئین‌پرویزی
جهانی‌سازی نه تنها منجر به خلق و انتشار ثروت خواهد شد بلکه نتایج اخلاقی مثبت و بهبود وجدان اخلاقی شرکت‌کنندگان را در این فرآیند نیز به دنبال خواهد داشت.من به پشتوانه تجربیات شخصی‌ام می‌توانم شهادت دهم که اگر شما در محافل دانشگاهی امروز حرفی از بازارهای آزاد بزنید، سیلی از انتقادات مربوط به جهانی‌سازی همچون آوار روی سرتان فرو خواهد ریخت. مخالفت اساتید و دانشجویان با گسترش بین‌المللی بازارها به نظر عمدتا از نوعی حس «دگرخواهی» (Altruism) ناشی می‌شود. یعنی این مخالفت‌ها به دغدغه‌های آنها در حوزه مسائل اخلاقی و اجتماعی بازمی‌گردد. به طور ساده، آنها معتقدند که جهانی‌سازی به کلی فاقد وجهه‌ای انسانی است. اما من نظر دیگری دارم. از نظر من، جهانی‌سازی نه تنها منجر به خلق و انتشار ثروت خواهد شد بلکه نتایج اخلاقی مثبت و بهبود وجدان اخلاقی شرکت‌کنندگان در این فرآیند را نیز به دنبال خواهد داشت.
بسیاری از منتقدان عقیده دارند جهانی‌سازی باعث پس‌رفت معیارهای اخلاقی و اجتماعی نظیر: کاهش به کارگماری کودکان و فقر در کشورهای توسعه‌نیافته و افزایش برابری جنسیتی و اقدامات حافظ محیط‌زیست در جهان خواهد شد. ولی وقتی من این مسائل و بسیاری موضوعات دیگر را در کتابم، «دفاع از جهانی‌سازی» (In defense of Globalization) به آزمون گذاردم به نتایج کاملا متفاوتی با نظر این منتقدان دست یافتم؛ برای مثال، بسیاری بر این عقیده بودند که روستاییان فقیر هنگامی که با فرصت‌های بهتر اقتصادی به واسطه جهانی‌سازی روبه‌رو شوند، فرزندان خود را از مدارس بیرون کشیده و به کار خواهند گمارد. لذا به این نتیجه می‌رسیدند که گسترش بازار آزاد به عنوان نیرویی منفی عمل خواهد کرد. اما مطالعات من عکس آن را نشان داد. معلوم شد که بالا رفتن درآمدها در اثر جهانی‌سازی در بسیاری موارد- مثلا افزایش درآمد برنج‌کاران ویتنامی- به والدین امکان می‌داد فرزندانشان را در مدارس نگه دارند؛ زیرا آنها دیگر به درآمد ناچیز کار کودکانشان نیازی نداشتند.
یا برابری جنسیتی را در نظر بگیرید؛ با جهانی‌سازی، صنایعی که کالاها و خدمات قابل تجارت را تولید می‌کنند با رقابت شدیدتری مواجه می‌شوند. این رقابت سبب کاهش فاصله چشمگیر دستمزد زنان و مردانی که به یک اندازه متخصص بودند، در کشورهای در حال توسعه شده است. چرا؟ زیرا با جهانی شدن ابعاد رقابت بنگاه‌ها، مدیران آنها خیلی زود دریافتند که دیگر نمی‌توانند تمایلات «مرد سالارانه‌ای» خود را ارضا نمایند. با فشار کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی، آنها مجبور شدند به طور فزاینده نیروی کار پرهزینه مرد خود را با نیروی کار زن که به طور نسبی ارزان‌تر بود جایگزین کنند. (این افزایش تقاضا) باعث حرکت رو به بالای دستمزد زنان و حرکت رو به پایین دستمزد مردان شد. درست است که جهانی‌سازی هنوز سبب برابری کامل دستمزدها نشده است، ولی بدون شک شکاف میان آنها را کاهش داده است.
اکنون دیگر شواهد فراوانی وجود دارد که چین و هند یعنی دو کشوری که با مشکلات عظیم فقر دست و پنجه نرم می‌کردند، قادر شده‌اند با بهره‌گیری از مزایای تجارت و سرمایه‌گذاری خارجی بسیار سریع رشد کنند و از این طریق فقر را به میزان قابل توجهی کاهش داده‌اند. آنها هنوز راه زیادی برای رفتن دارند، ولی جهانی‌سازی به آنها امکان داده است که شرایط مادی زندگی میلیون‌ها نفر از مردم خود را بهبود بخشند.
برخی منتقدان ایده مبارزه با فقر از طریق رشد اقتصادی را به نوعی همان استراتژی محافظه‌کارانه «رخنه به پایین» (trickle-down) دانسته و از این رو آن را تقبیح نموده‌اند. آنها می‌گویند این سیاست مثل همان است که اشراف‌زادگان و بورژواها ران و ماهیچه گوساله بریانی را می‌خوردند، در حالی که آشغال و پس‌مانده‌های آن به رعایا و سگان زیر میز می‌رسید. ولی در حقیقت، تمرکز بر رشد یک استراتژی فعال «بالابرنده» (pull-up strategy) است. اقتصادهای در حال رشد فقرا را نیز با خود به سوی بالا و مشاغل پرمنفعت کشیده و از این طریق فقر را کاهش می‌دهند.
حتی اگر قبول کنند که جهانی‌سازی در کل به دستیابی برخی اهداف اجتماعی کمک می‌رساند، با وجود تمام این شواهد، باز هم برخی منتقدان بر تاثیر آن در به انحراف کشیدن وجدان اخلاقی انگشت می‌گذارند. آنها می‌گویند گسترش بازار دامنه اقدامات سودجویانه را وسعت می‌بخشد و سودجویی، مردم را خودخواه و شرور می‌کند. چنین چیزی به سختی قابل باور است.
کالوینیست‌های شهرنشینی که سایمون شاما (simon schama) در کتاب تاریخ هلند به تصویر می‌کشد را در نظر بگیرید (Calvinist، جبر باوران مذهبی‌ای بودند که مختار بودن انسان را با قدرت مطلقه خداوند سازگار نمی‌دانستند- م). آنها ثروت هنگفت‌شان را از تجارت خارجی به دست آوردند، اما بیشتر به دنبال حس «بشردوستی» خود بودند تا نفع‌طلبی؛ شاما این رفتار را «شرم ثروتمندان» (embarrassment of riches) می‌نامد. همین «خودداری نفسانی» را در میان ساکنان ایالت جینس گوجرات نیز می‌توان مشاهده کرد، یعنی ایالتی که ماهاتما گاندی از آنجا آمد. ثروتمندانی که به واسطه فعالیت‌های بازرگانی‌شان از «جینس» برآمدند نیز پای‌بند به ارزش‌های خود بودند، نه این فعالیت‌ها.
در دنباله عرایضم درباره تاثیر پیوسته جهانی‌سازی بر وجدان اخلاقی، اجازه دهید از بیانیه پرشور جان استوارت میل نقل قول کنم. آنجا که در «اصول اقتصاد سیاسی» (1848) خود می‌نویسد:
«مزیت‌های اقتصادی تجارت از لحاظ اهمیت، بر آثار فکری و اخلاقی آن می‌چربد. ارزش دو چندان این مساله زمانی مشخص می‌شود که در اوضاع تاسف‌آور کنونی پیشرفت بشر، نقش آن را در ایجاد رابطه میان افراد از نژادهای گوناگون و آشنایی با الگوهای رفتاری و فکری متفاوت در نظر آوریم... هیچ ملتی وجود ندارد که به ملل دیگر نیاز نداشته باشد، نه صرفا در حوزه برخی اعمال و هنر، بلکه به ویژه در مورد برخی ابعاد سیرت انسان که ممکن است در آنها عقب مانده باشد...»
اغراق نیست اگر بگوییم رشد سریع و گسترده تجارت بین‌المللی یکی از اصول اساسی تضمین صلح و آرامش جهان و ضامن جدی فرآیند آزاد پیشرفت اندیشه‌ها، نهادها و منش نسل بشر است.
در اقتصاد جهانی امروز، ما مداوم نشانه‌هایی از همین پدیده مورد اشاره میل را می‌بینیم. وقتی شرکت‌های چند ملیتی ژاپنی در دهه 80 گسترش یافتند، مدیران اجرایی آنها به همراه خود همسرانشان را نیز به شهرهایی نظیر نیویورک، لندن و پاریس آوردند. وقتی زنان ژاپنی شیوه برخورد با زنان را در غرب دیدند، آنها نیز پی به حقوق زنان و مساله برابری بردند و لذا پس از بازگشت به ژاپن به جرگه فعالان اصلاح اجتماعی پیوستند. در همین روزگار ما، تلویزیون و اینترنت نقش مهمی را در گسترش آگاه اجتماعی و اخلاقی ما فراتر از مرزهای محدود جوامع و دولت‌های ملی ایفا می‌کنند.
آدام اسمیت در جایی نوشت «یک اروپایی» شب «نمی‌خوابد» اگر بداند «فردا قرار است یکی از انگشتانش را قطع کنند» ولی « با راحتی تمام تا صبح خرناس خواهد کشید» حتی اگر بداند «دهه‌ها میلیون‌ از همنوعان چینی او» فردا «در زمین لرزه جان خود را از دست خواهند داد»، زیرا «هیچ گاه آنها را ندیده است» ولی برای ما چینی‌ها دیگر نامرئی نیستند، دیگر به قول دیوید هیوم خارج از محدوده همدلی ما زندگی نمی‌کنند.
زمین‌لرزه تابستان گذشته در چین که پیامدهای تراژیک آن بلافاصله روی صفحات تلویزیون‌هایمان نقش بست، دیگر نه با بی‌تفاوتی جهانیان بلکه با همدردی و احساس مسوولیت اخلاقی عمیق نسبت به قربانیان چینی همراه شد. این بهترین لحظه جهانی‌سازی بود.
* جاگیش باگواتی استاد اقتصاد حقوق دانشگاه کلمبیا، عضو ارشد شورای روابط خارجی در حوزه اقتصاد بین‌الملل و نویسنده «دفاع از جهانی‌سازی» است او در زمینه سیاست‌ها بخش عمومی و تجارت بین‌الملل تالیفات متعددی دارد.
هم‌آری، هم خیر
مایکل نواک*

در واقع بازارها برای آنکه حقیقتا آزاد باشند نیازمند منش اخلاقی‌اند، و به نوبه خود نیز منش اخلاقی را ارتقاء می‌بخشند. اما بازارهای آزاد ضامن تحقق سیرت نیک اخلاقی نیستند. همچنان که محیط فرهنگی امروز ما نیز نشان می‌دهد، بازار آزاد برخی مخاطرات اخلاقی را تشدید می‌کند.
ممکن است برای پاسخ به سوال فوق یک اقتصاددانان با صلاحیت‌تر به نظر برسد تا یک سیاستمدار. اما من به عنوان یک سیاستمدار، در خلال سال‌های طولانی مباحثه پیرامون آزادی، اخلاق و اقتصاد با هزاران تن اهالی آمریکا، مطالب فراوانی آموخته‌ام. این تجربیات به من آموخته‌اند که در ترکیب «بازار آزاد» واژه مهم‌تر «آزاد» است، از این رو بازار آزاد بیش از اقتصاد، واقعیتی سیاسی - اخلاقی است.
بازار آزاد به بسیاری از فضائل انسانی وابسته است و در مقابل نیز آنها را پاداش می‌دهد. برای مثال بازیگران بازار باید در کسب فضیلت «پروا داشتن»- دقت، دوراندیشی و توان به کار بستن شایسته یک قاعده کلی در موارد خاص- بکوشند. بازیگران بازار باید به تعهدات خود پایبند بمانند، حتی زمانی که به واسطه قضاوت نادرست پایبندی به تعهد برایشان سودآور نباشد. چنین الگوهای رفتاری به افزایش «سرمایه اجتماعی (Social Capital) منجر می‌شوند، که بهترین محرک برای موتور «بازار آزاد» است.
موفقیت در بازار آزاد به صناعت و پشت‌کار نیاز دارد. شرکت‌کنندگان تنبل و غیرمتخصص چندان در کسب‌وکار خود دوام نمی‌آورند. به همین جهت، مشارکت مستقیم و فعال در اقتصاد بازار «اتکای به نفس» و «فردگرایی سازنده» را تقویت می‌نماید. مشارکت‌کنندگان می‌آموزند که هر مشکل را به مثابه یک فرصت ببینند، و با تلاش خود آن را
حل کنند.
ولی درست همین‌جا، ما با اولین مانع روبه‌رو می‌شویم. منتقدان اغلب بازار آزاد را متهم می‌کنند که انگیزه سودجویی آن، فردگرایی خودخواهانه و ناسالمی به وجود ‌آورده و باعث می‌شود هر کس تنها به خود توجه کند و در نتیجه تعهدات اجتماعی را ناچیز بشمارد. اما «فردگرایی»
(individualism) با انسجام اجتماعی و نیکوکاری کاملا سازگار است. در واقع، فردگرایی سالم- اعتقاد فرد به توان خود در فراهم آوردن امکان آسایش خود و خانواده‌اش، و ایجاد تحولات اجتماعی مورد نیاز – پیش‌شرط لازم همراهی با دیگران و کمک به محتاجان است. به عبارت بهتر همان طور که جورج گیلدر (George Gilder) به زیبایی استدلال کرده است، بازیگران اقتصاد بازار خود «تمایل به ارائه خدمات به دیگران دارند: آنها نیازهای معقول دیگران را شناسایی کرده و با کالاها و خدمات مناسب برآورده‌شان می‌سازند.»
با وجودی که اقتصادهای مبتنی بر بازار بسیاری فضائل را تقویت کرده و پاداش می‌دهند، ما نباید اقتصادهای بازار آزاد را معادل فضیلت و اخلاقیات بپنداریم. اول از همه به این دلیل که بازارها نمی‌توانند بدون معیارهای اخلاقی، حقوق و تعهدات زیربنایی نظیر «مالکیت خصوصی» و «مبادله» مسالمت‌آمیز وجود داشته باشند.
بسیاری از اقتصاددانان مسائل اخلاقی بنیادین نظیر مالکیت، نامشروعی سرقت و همچنین نامشروعی برده‌داری را از طریق معیار «کارایی‌» (Efficiency) مورد بحث قرار می‌دهند. اشکالی ندارد که این چنین کنند، اما امکان ندارد که بتوان معیارهای اساسی که شاکله بازارهای آزاد را شکل می‌دهند، از خود «اصول بازار آزاد» استخراج کرد. دلیل‌اش هم این است که: تحلیل‌های مبتنی بر «کارایی» نیازمند وجود «مبادلات داوطلبانه و مسالمت‌آمیز» (Voluntary and peaceful exchange)‌اند، که لازمه خود آنها نیز وجود اهرم‌های اجتماعی یا قانونی برای اجرای نظام اخلاقی مستقر (Preexisting می‌باشد.
دوم اینکه، هرچند بازارهای آزاد می‌توانند به تقویت فضائل و اخلاقیات کمک کنند، ولی به هیچ وجه ضامن تحقق آنها نیستند. عوامل بازار نظیر انگیزه سودجویی می‌توانند نامتعادل شده یا بیش از حد مورد توجه قرار گیرند، و در نتیجه سبب حرص و طمع و خودخواهی شوند.
راه‌حل این است که به جای محکوم کردن اقتصاد بازار، به مشارکت‌کنندگان آن بیاموزیم چه در مبادلات اقتصادی و چه در غیر آن بر ارائه خدمات به دیگران تمرکز کنند، و سودجویی و نفع شخصی را در تعادل با ملاحظات خانوادگی، محلی و افزایش اعتماد و سایر کالاهای اجتماعی، نگاه دارند. همچنین اصل پایه‌ای بازار مبنی بر کسب سود با ارائه خدمات مورد نیاز دیگران به آنها، در صورتی که این نیازها «فاسد» باشند، می‌تواند مشکلاتی به بار آورد. هرچند بازیگران بازار نباید بیش از حد زاهدانه با مشتریان خود برخورد کنند، ولی باید توجه داشته باشند که در مواردی جست‌وجوی سود می‌تواند از حدود اخلاقی خارج شود.
این گرایش سوالی کلی‌تر، فرای مرز بازار آزاد، مطرح می‌سازد: آیا ذات آزادی‌منش اخلاقی را به انحراف می‌کشد؟ نگاهی به وضعیت فرهنگی اسف‌بار کنونی آمریکا ممکن است ما را وسوسه کند که بگوییم «بله». آمارهای هولناک انحطاط اخلاقی پیوسته بمب‌بارانمان می‌کنند، از هرزه‌نگاری گرفته تا خیانت‌های زناشویی و مصرف مواد مخدر و بزهکاری. این انحطاط بیش از هر چیز از تغییر معنای اختیار (Liberty)، از مفهوم آزادی (Freedom) با مسوولیت، به جواز (License) حاصل شده است، جواز انجام آزادانه هرچه می‌خواهیم بدون توجه به آثار آن بر دیگران.
مراد بنیانگذاران آمریکا از «اختیار» (Liberty) به معنای «آزادی» (freedom) هدفدار، که به مقصودی فراتر از «خود» توجه داشت، بسیار با برداشت امروز فرهنگ عامه (pop-culture) از آزادی، به معنای برداشته شدن هرگونه قید و بند از نیازها و غرائز ابتدایی، متفاوت بود. پاپ ژان پل دوم، به درستی میان آزادی حقیقی برای آنچه که هر فرد با توجه به موقعیت و استعدادهای یگانه‌اش باید انجام دهد- آزادی وسائل- (The Freedom of means) و آزادی دروغین انجام هر آنچه که بدان مایلیم، با هر هدف و هوسی (the freedom of ends)- آزادی اهداف- تمایز قائل شد. هدف و خیر انسان، چیزهایی نیستند که بتوان به راحتی تعریف و بازبینی‌شان کرد. ما نه به انجام هر آنچه در لحظه می‌خواهیم، که با طبیعت‌مان به ما اعطا شده است بلکه با انتخاب خیر و اهداف بلندمدت است، که می‌توانیم کامیاب شویم. این نوع کامیابی انسانی به تادیب نفس و ابتکار
نیاز دارد.
در نهایت، همان‌طور که در آمریکای کنونی بسیار می‌بینیم، نگاه بی‌بند و بار (licentious) به آزادی منجر به بی‌اعتنایی به اخلاقیات و امور مشروع می‌شود. این گرایش در واقع به آزادی کمتر منجر می‌شود، زیرا مردم به حدی برده تمایلات خود می‌گردند که سرانجام چاره‌ای جز نادیده گرفتن حقوق دیگران و نقض آزادی آنها نخواهند داشت. برداشت بی‌بند و بار از آزادی کارکرد صحیح بازارهای آزاد را که بر پایه صداقت، اعتماد، مسوولیت‌پذیری، اتکای به نفس و پی‌جوی اهداف بلندمدت استوار است، از بین می‌برد.
بازارهای آزاد منش اخلاقی را به انحراف نمی‌کشند، هرچند ممکن است خطر وقوع برخی معضلات اخلاقی را افزایش دهند و با وجودی که بدون شک نقش مهمی در ارتقای فضائل ایفا می‌کنند، به خانواده‌ها و جوامع قدرتمندی نیاز است تا فضائل فردی و آزادی همراه این فضائل را پرورش دهند. همانند سایر ابعاد یک جامعه آزاد و عادل، بازارهای آزاد بر اخلاق فردی استوارند- بر مهار زدن به تمایلات و گرایشات‌مان و انتخاب اهدافی متناسب با خمیره ما و سرشت خداوند.
* ریسک سنتروم (Rick Santorum) سناتور ایالت پنسلوانیا از 95 تا 2007، و عضو مجلس نمایندگان آمریکا از 91 تا 95 بوده است. ماهی دوبار در نشریه Philadelphia Inquirer مقاله می‌نویسد و عضو ارشد مرکز «اخلاق و سیاست عمومی» (the Ethics and Public Policy Center) واشنگتن می‌باشد.