افزایش جمعیت در کشورهای در حال رشد، کاهش منابع و امکانات موجود در این کشورها و پیدایش نیازهای ‏اجتماعی ‏واقتصادی جدید همگی سبب توجه نهادها و مقامات مسئول در این کشورها به این نیازها و چاره اندیشی ‏بنیادین یا ‏مقطعی برای آنها شده است.

کارآفرینی وتجارت الکترونیک

‏1-مقدمه

افزایش جمعیت در کشورهای در حال رشد، کاهش منابع و امکانات موجود در این کشورها و پیدایش نیازهای ‏اجتماعی واقتصادی جدید همگی سبب توجه نهادها و مقامات مسئول در این کشورها به این نیازها و چاره اندیشی ‏بنیادین یا مقطعی برای آنها شده است. بنا بر بررسی‌های به عمل آمده و بر اساس آمارهای موجود، یکی از مهمترین ‏مشکلات فرا روی جوامع در حال توسعه و حتی کشورهای صنعتی مشکل بیکاری1 است. مجموعه راه حلهایی که برای ‏رفع این مشکل جهانی ارائه شده است، اصطلاحاً «کارآفرینی2» خوانده می‌شود. در اقتصاد رقابتی و مبتنی بر بازار ‏امروزی که با تغییرات و تحولات سریع بین المللی همراه شده و فرایند گذر از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی را ‏سبب ساز گریده است، از کارآفرینی به عنوان موتور توسعه اقتصادی یاد می‌شود که می‌تواند در رشد اقتصادی ‏کشورها، ایجاد اشتغال و رفاه اجتماعی نقش مهمی را بر عهده داشته باشد. امروزه دیگر اقتصاد ملی جای خود را به ‏اقتصاد جهانی داده است و در این عرصه کشورهایی موفق خواهند بود که فرصتهای شغلی را تنها به چارچوب ‏جغرافیایی خود محدود نسازند، بلکه فضای کاری وسیعی به وسعت جهان در ذهن خود داشته باشند.‏

اما واقعاً چه ابزار یا وسیله‌ای می‌تواند چنین فضای گسترده‌ای را فراهم نماید؟ فناوری اطلاعات  و در رأس آن ‏اینترنت پاسخ این سوال را به آسانی داده است. کاربردهای گوناگون اینترنت طی دهه اخیر سبب شده است تا این ‏امکان ارتباطی فرضیه‌ای را که در گذشته با شک و تردید تحت عنوان «دهکده جهانی» مطرح می‌شد، امروز برای ‏ساکنان زمین به واقعیتی ملموس تبدیل نماید. امکانات منحصر به فرد اینترنت سبب پیدایش شکل جدیدی از تجارت ‏شد که امروزه به نام تجارت الکترونیک  شناخته شده است. انجام تعاملات تجاری به صورت پیوسته و سهولت در ‏پرداخت و دریافت وجوه سبب ایجاد تحولی شگرف در شکل و ماهیت تجارت گردیده است.‏

همه این امکانات و توانمندی‌ها به دست توانمند کسانی به وجود آمده اند که فکری خلاق و ذهنی با استعداد ‏داشته اند. اینان کارآفرینان واقعی هستند؛ چرا که نه تنها سبب خود اشتغالی و اشتغال زایی برای مجموعه‌های ‏انسانی وابسته به خودشان شده اند، بلکه میلیونها فرصت شغلی را نیز تنها با اتصال به اینترنت برای میلیونها نفر از ‏ساکنان این کره خاکی فراهم ساخته اند. بنا بر این از یک سو با فناوری اطلاعات به عنوان بستر اشتغال زای جهانی ‏روبرو هستیم و از سوی دیگر با کارآفرینانی مواجه می‌شویم که هر روز فرصت‌های جدیدی را برای جویندگان شغل و ‏کار در فضای مجازی ایجاد می‌نمایند. این کارآفرینان طیف وسیعی را از ارائه کنندگان خدمات و محصولات در اینترنت تا ‏برنامه نویسان و متخصصان فناوری اطلاعات در بر می‌گیرند. بنابراین، اقتصاد دنیای امروز بر پایه نوآوری، خلاقیت و ‏استفاده از دانش به ویژه دانش اطلاعات و ارتباطات استوار است. چنین اقتصادی را اقتصاد مبتنی بر دانش یا اقتصاد ‏دانش‌محور می‌گویند.‏

در این مقاله از یک سو به تشریح مشارکت فناوری اطلاعات در کارآفرینی پرداخته می‌شود و از سوی دیگر تعامل دو ‏سویه میان این دو مورد بررسی قرار می‌گیرد. در پرتوی مباحث مطرح شده، کوشش می‌شود تصویری روشن از ‏توانمندی‌های بالقوه و بالفعل این فناوری در ایجاد فرصتهای نوین شغلی ارائه گردد. امید است مطالب مطرح شده در ‏این مقاله بتواند در تصمیم سازی‌ها و تدابیری که احتمالاً به منظور رفع مشکل بیکاری اتخاذ خواهند شد، مورد ‏بهره‌برداری قرار گیرد.‏

‏2- کارآفرینی چیست، کارآفرین کیست؟‏

کارآفرینی موضوعی است که از اواخر قرن بیستم مورد توجه محافل آموزشی کشورهای جهان قرار گرفته است. ‏بررسی تاریخ ادبیات کارآفرینی مؤید آن است که این واژه اولین بار در تئوری‌های اقتصادی و توسط اقتصاد دانان ایجاد ‏شده و سپس وارد مکاتب و تئوری‌های سایر رشته‌های علوم گردیده است.‏

کانتیلون (1755) که ابداع کننده واژه کارآفرینی است، کارآفرین را فردی ریسک‌پذیر می‌داند که کالا را با قیمت ‏معلوم خریداری می‌کند و با قیمت نامعلوم می‌فروشد. جین بپتیست سی کارآفرین را هماهنگ کننده و ترکیب کننده ‏عوامل تولید می‌داند اما ویژگی خاصی را برای او در نظر نمی‌گیرد (استیونسون و جاریلو 1990). به عبارت دیگر فردی ‏باید عوامل تولید (زمین، نیروی کار و سرمایه) را جهت تولید، تجارت یا ارائه خدمات ترکیب کند که به این شخص ‏‏«کارآفرین» و به کار او «کارآفرینی» گفته می‌شود (عابدی 1380).‏

یکی دیگر از تعاریف کامل و جامع کارآفرینی توسط شومپیتر9 ارائه شده است. وی در کتاب خود با عنوان «ئئوری ‏توسعه اقتصادی» بین مفهوم واژه نوآوری و اختراع تفاوت قائل شده است و نوآوری را استفاده از خطرپذیری اختراع ‏برای ایجاد یک محصول یا خدمت تجاری می‌داند. به نظر وی نوآوری عامل اصلی ثروت و ایجاد تقاضاست. بنابراین ‏کارآفرینان مدیران یا مالکانی هستند که با راه اندازی یک واحد تولیدی- تجاری از اختراع بهره‌برداری می‌کنند (زیلاگی و ‏والاس 1987).‏

با توجه به تعاریف ارائه شده در این خصوص می‌توان گفت کارآفرین کسی است که:‏

            - کار و شغل ایجاد کند. ‏

            - خوداشتغالی و دیگر اشتغالی ایجاد کند. ‏

            - ارزش افزوده ایجاد کند. ‏

            - محصولات یا خدمات جدید به وجود آورد. ‏

            - خلاقیت و نوآوری کاربردی داشته باشد. ‏

            - با خطرپذیری، فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی انجام دهد. ‏

            - نیازها را شناسایی و آنها را برآورده سازد. ‏

            - فرصت‌ها را به دستاورد‌ها تبدیل کند. ‏

            - منابع و امکانات را به سوی هدف هدایت کند. ‏

            - برای تقاضاهای بالقوه محصول بیافریند (پیش بینی در عرضه و تقاضا). ‏

            - ایده خلاق را به ثروت تبدیل کند.‏

‏3- انواع کارآفرینی‏

در یک نگاه کلی می‌توان کارآفرینی را به دو نوع اساسی تقسیم نمود. کارآفرینی فردی و کارآفرینی سازمانی ‏‏(موسوی 1387). اگر نوآوری و ساخت محصولی جدید یا ارائه خدماتی نو با توجه به بازار، حاصل کار فرد باشد؛ آن را ‏کارآفرینی فردی و اگر حاصل تلاش یک تیم در سازمانی باشد؛ آن را کارآفرینی سازمانی می‌نامند.‏

بسیاری از کارآفرینان کار خود را در قالب ایجاد   شرکت‌های کوچک و متوسط (‏SMEها) شروع می‌نمایند. این ‏شرکت‌ها سهم به سزایی در توسعه صنایع پیشرفته وایجاد اشتغال داشته و نسبت به شرکت‌های بزرگ از انعطاف ‏پذیری بالایی برخوردارند. لذا بسیاری از دولت‌ها متقاعد شده اند که باید بستر رشد را برای واحدهای کوچک و متوسط ‏در قالب انکوباتورها (مراکز رشد فناوری)، پارک‌های صنعتی و فناوری فراهم نمایند و آنها را تا زمانی که بتوانند به ‏صورت یک شرکت مستقل وارد بازار شوند، حمایت کنند. در کشورهای جنوب شرقی آسیا 95% کل بنیادهای اقتصادی ‏و صنعتی کشورها را ‏SMEها تشکیل داده و به عنوان رکن اساسی در اقتصاد و اشتغال این کشورها تاثیرگذارند ‏‏(موسوی 1387).‏

‏4- مشارکت فناوری اطلاعات در کارآفرینی‏

امروزه روشن شده است که اطلاعات و ارتباطات دو قدرت مهم هستند. این دو هم خود ارزش دارند و هم ارزش ‏بوجود می‌آورند. فردی که از بازراهای مختلف و قیمت اجناس در آن بازراها اطلاع داشته باشد یا از گذشته و آینده بازار ‏باخبر باشد، تصمیمات بهتری را برای رسیدن به سود بیشتر می‌تواند بگیرد. اطلاعات علاوه بر ارزش ذاتی، جنبه دیگری ‏دارد که به دانش منتهی می‌شود و در مکانیزم تصمیم‌گیری و انجام بهتر آن اثر می‌گذارد. ارتباطات نیز مانند اطلاعات ‏ارزشمند بوده و ارزش افزوده‌ای متناسب با اندازه و نوع ارتباطات نصیب افراد می‌کند.‏

اطلاعات و ارتباطات دو ابزار اساسی مورد نیاز هر فعالیت کارآفرینی هستند. کارآفرینی در انزوا و بدون حمایت ‏نهادها، سازمان‌ها و انسان‌ها امکان‌پذیر نیست. کارآفرینی مستلزم کشف یک نیاز اجتماعی است. و کشف نیازهای ‏اجتماعی به شناخت اجتماع، نیازهای آن و بافت فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی آن وابسته می‌باشد. در شناسایی ‏نیاز هر فعالیت کارآفرینانه، ایده‌پرداز یا تئوریسین می‌بایست نسبت به محیط بینش و بصیرت داشته باشد و بداند چه ‏راه‌حل‌هایی برای رفع‌آن نیاز، در نقاط دیگری از دنیا ارائه شده است. بنابراین اطلاعات و دانش مانند ارتباطات از ملزومات ‏هر فعالیت کارآفرینی است.‏

فناوری اطلاعات و در رأس آن اینترنت شرایط تازه‎ای را پدید آورده است که در آن تولیدکنندگان، تامین‎کنندگان، ‏فروشندگان و مشتریان، و تقریباً همة عوامل دست‏‎اندرکار یک چرخة اقتصادی قادرند در یک فضای مجازی مشترک با ‏یکدیگر در ارتباط باشند و به تبادل اطلاعات، خدمات، محصولات و پول بپردازند. اینترنت تئوری‎ها و نظریات جدیدی را به ‏میان آورده است که یکی از آنها اشتغال پیوسته است.‏

در این نوع اشتغال فرد شاغل کار خود را با استفاده از امکانات رایانه‌ای انجام می‌دهد و حاصل کار را (که می‌تواند ‏محصولی مانند یک نرم افزار یا خدمتی نظیر کاوش باشد) از طریق اینترنت در اختیار کارفرما یا مشتریان قرار می‌دهد. ‏جالب تر آنکه دریافت دستمزد یا پرداخت مبالغ نیز با استفاده از اینترنت و از طریق مجاری اعتباری اینترنتی نظیر ‏حسابهای اینترنتی و کارتهای اعتباری صورت می‌گیرد. مجموعه این فعالیت‌ها و تعاملات در قالب آنچه که امروزه تجارت ‏الکترونیک  نامیده می‌شود، قابل بررسی است.‏

در حقیقت تجارت الکترونیکی یکی از نمودها و کاربردهای ویژه فناوری اطلاعات است و هم اکنون حجم وسیعی از ‏تعاملات بازرگانی در کشورهای پیشرفته به شیوه الکترونیکی صورت می‎پذیرد. بر اساس آمارهای رسمی‌اعلام شده، ‏تجارت الکترونیکی آمریکا طی سال به‏2002 بالغ بر 6/1 هزار میلیارد دلار بوده است که پیش بینی می‏‎شود در سال ‏‏2006  ، 7/13 میلیارد‏‏1/7 هزار میلیارد دلار برسد. تجارت الکترونیکی مالزی در سال  دلار بود که پیش بینی ‏می‌شود در سال 2006 به بیش از 158 میلیارد دلار خواهد رسید (شهیدی 1387). بدیهی است که رسیدن به چنین ‏حجم‎های دلاری در تجارت الکترونیکی بر اساس برنامه‎ریزی‎‏ و استفاده از فرصتهای تجاری امکانپذیر خواهد بود.

‏ ‏  و دیگران در مدت کوتاهی توانسته‌اند ارزش بسیاری را کسب نمایند. آمارها ‏نشان می‌دهد که شرکت‌هایی مانند(Yahoo، ‏eBay،Amazon)

 در طی 5 سال آخر قرن گذشته ارزش برخی از این شرکت‌ها بیش از 200 برابر شده است (ویلسون ‏‏1999). کارآفرینی در اینترنت به این موارد خلاصه نمی‌شود و موارد بسیاری خصوصاً در زمینه نرم‌افزارهای مبتنی بر ‏شبکه و همچنین محتویات شبکه وجود دارد. کارآفرینی در شیوه‌های جذب مشتریان اینترنتی، بازاریابی اینترنتی، ‏همکاری‌ها و شبکه‌های مجازی، واقعیت مجازی، آموزش و کار از راه دور و … همه و همه گستردگی کارآفرینی در عصر ‏اطلاعات را نشان می‌دهند.‏

اینترنت شبکه‌ای مجازی است که تا حد زیادی مستقل از محل می‌باشد. این شبکه بازاری بدون مرز است که ‏می‌توان به راحتی در آن تجارت نمود. برای این منظور می‌بایست افراد کارآفرین با ایده‌هایی نو، شرکت‌هایی اینترنتی را ‏تاسیس کنند و پس از مدتی که ارزش فوق‌العاده‌ای یافتند آنها را بفروشند.‏

گسترش روز افزون اینترنت در عرصه‌های گوناگون خدمات که بر مبنای پیدایش نیازهای جدید صورت می‌گیرد، سبب ‏شده است تا هر روز افراد بیشتری جذب این بازار کار مجازی شوند و شانس خود را در یافتن مشاغل مناسب امتحان ‏کنند. مؤسسات، سازمانها و نهادهای خصوصی و دولتی در همه کشورها بر آن  شده اند تا معرفی محصولات و خدمات ‏خود را در بستر اینترنت انجام دهند، از این رو اولین نیازی که فرا روی آنها قرار می‌گیرد؛ مراجعه به افرادی است که از ‏دانش و مهارت کافی برای انجام چنین فعالیت‌هایی برخوردار باشند. طبیعی است که امروز نمی‎توان مؤسسه‎ای را ‏عاری از متخصصان فناوری اطلاعات یافت. ورود رایانه و فناوری‎های مرتبط با آن به بازار کار و تجارت و کاربرد روز افزون ‏تعاملات اینترنتی سبب شده است که بازاری دائمی برای متخصصان فناوری اطلاعات به وجود آید. بنا براین فناوری ‏اطلاعات به عنوان یک پدیده به نوبه خود سبب کارآفرینی در حوزه‌های مختلف گردیده است.‏

‏5- ویژگی‌های مؤثر فناوری اطلاعات در کارآفرینی

فناوری اطلاعات با برخورداری از ویژگی‌ها و قابلیت‌های مختلف توانسته است انعطاف پذیری شایان توجهی را در ‏زمینه کارآفرینی از خود نشان دهد. همین ویژگی‌ها سبب افزایش کارایی این فناوری در امر کارآفرینی و ایجاد اشتغال ‏شده اند. در یک نگاه کلی می‌توان به برخی از این ویژگی‌ها اشاره نمود:‏

‏5-1- افزایش سرعت‏

محاسبه و پردازش سریع اطلاعات و انتقال فوری آن، زمان انجام کار را کاهش و در نتیجه بهره‌وری را افزایش ‏می‌دهد. فناوری اطلاعات امکان جستجو و دستیابی سریع به اطلاعات را نیز فراهم می‌کند.‏

‏5-2- افزایش دقت‏

در مشاغل مبتنی بر انسان دقت انجام کار متغیر است؛ درحالیکه فناوری اطلاعات دقتی بالا و ثابت را تامین و ‏تضمین می‌کند. در انواع فعالیت‌های پردازشی و محاسباتی دقت کامپیوتر به مراتب بیشتر از انسان است.‏

‏5-3- کاهش اندازة فیزیکی مخازن اطلاعات‏

با توسعة فناوری اطلاعات و بکارگیری آن دیگر لزومی به حمل و نگهداری حجم زیادی از کتاب‌های مرجع تخصصی ‏وجود ندارد. به راحتی می‌توان در هر دیسک فشرده اطلاعات چندین کتاب را ذخیره نموده و یا آنکه منابع مورد نیاز را از ‏طریق شبکه‎های رایانه‎ای دریافت نمود.‏

‏5-4- رفع برخی از فسادهای اداری‏

استفاده از فناوری اطلاعات شفافیت در انجام کارها را افزایش می‌دهد و بسیاری از واسطه‌ها را حذف می‌کند. این ‏دو مزیت کلیدی منجر به رفع برخی از فسادهای اداری خصوصاً در سطوح پایین می‌شوند.‏

‏5-5- ایجاد امکان کار تمام وقت‏

به کمک فناوری اطلاعات بسیاری از استعلام‌ها و مراجعات افراد و غیره از طریق شبکه‌های کامپیوتری و به صورت ‏خودکار انجام می‌گیرد. بنابراین می‌توان به صورت بیست و چهار ساعته از آن بهره گرفت.‏

‏5-6- ایجاد امکان همکاری از راه دور‏

مخابرات، تلفن، تله کنفرانس، ویدئو کنفرانس و همچنین سیستم‌های همکاری ، تبادل الکترونیکی داده‌ها  و ‏غیره نمونه‌هایی از کاربردهای فناوری اطلاعات در این زمینه هستند.‏

‏5-7- کاهش هزینه‌های سیستم یا سازمان

با توجه به موارد فوق به خصوص افزایش سرعت که باعث انجام تعداد کار بیشتر می‌شود و انجام کار  تمام‌وقت، ‏بهره‌وری سیستم افزایش می‌یابد و در نتیجه باعث کاهش مقدار زیادی از هزینه‌ها می‌گردد.‏

‏6- وضعیت فعلی و آینده در بازار کار فناوری اطلاعات‏

گزارشی که اخیراً توسط مجمع فناوری اطلاعات آمریکا   برای سال 2003 تهیه و ارائه شد، روشن ساخت در آینده ‏تقاضا برای نیروی کار فناوری اطلاعات (‏IT‏) در کشورهای در حال رشد رو به فزونی خواهد گذاشت و در کشورهای ‏پیشرفته کاهش خواهد یافت (حجازی 1383). همچنین در گزارش مذکور آمده است که تفاوتهای چشمگیری میان ‏روشهای شرکت‌های ‏IT‏ و غیر ‏IT‏ در رسیدگی به نیازهای نیروی کار وجود دارد، از جمله تمایل به صادر نمودن ‏متخصصان معینی از مشاغل ‏IT‏ به کشورهای خارجی.‏

در حال حاضر از هر 10 نفر کارمند ‏IT ‎، ‏‎‎‏ نفر در بانکها، شرکت‌های بیمه، کارخانه‌های تولیدی و دیگر سازمانهای غیر ‏IT‏ کار می‌کنند. بررسی جدیدی که توسط مجمع فوق الذکر به عمل آمده است، نشان می‌دهد که نه تنها اکثریت ‏کارکنان ‏IT‏ در خارج از صنعت ‏IT‏ فعالیت دارند، بلکه دیدگاه و امیدهایی که از دو گروه کارکنان ‏IT‏ و غیر ‏IT‏ وجود دارد، ‏کاملًا متفاوت است. در سالهای گذشته مشاغل ‏IT‏ با یک ضریب رشد دو رقمی به عنوان راهی برای پیشرفت مطرح ‏بودند، حداقل برای کسانی که به دنبال سریع ترین روش استخدام بودند. اکنون نسبت به سالهای قبل چیزهای زیادی ‏تغییر کرده است، حتی اقتصاد هم روند بهبود خود را خیلی آرام و به تدریج طی می‌کند.

امکان استخدام خارج از صنعت ‏IT‏ مطمئن‌تر به نظر می‌رسد و به آشفتگی کمتری دچار می‌شود. شرکتهای غیر ‏IT‏ ‏استعداد بیشتری در استخدام نیروی کار مطابق برنامه‌های خود دارند و مشاغل را به ندرت به خارج از کشور منتقل ‏می‌کنند، ضمن آنکه روند افزایش حقوق در آنها طبیعی تر است و پرداخت ما به التفاوت یا مساعده به پرسنلشان را ‏قطع نمی‌کنند.‏

واقعیت در آمریکا این است که شرکت‌های آی‌تی 41219 نفر از کارمندان خود را بین فصل اول سال 2002 و فصل اول ‏سال 2003 اخراج کردند که این رقم در مورد شرکتهای غیر ‏IT‏ بالغ بر 438924  بود. استخدام در شرکتهای ‏IT‏ طی یک ‏دوره 12 ماهه همچنان ناچیز بود. این داده‌ها به معنای آن هستند که نیروی کار ‏IT‏ در کشورهای پیشرفته و صنعتی در ‏حال ثبات و استقرار است. 

بازار نرم مشاغل ‏IT‏ نشان دهنده این حقیقت بوده است که از هر چهار شرکت سه شرکت می‌گویند طی دوازده ماه ‏گذشته تغییری در پرداخت حقوق کارکنان ‏IT‏ خود نداشته‌اند. 76 درصد از شرکت‌های غیر ‏IT‏ و 49 درصد از شرکت‌های ‏IT‏ که این تغییر را داده اند، می‌گویند طی سال گذشته پرداخت‌ها را افزایش داده اند. فقط 8 درصد از شرکت‌ها که ‏دست به کار شده اند، می‌گویند که طی 12 ماه گذشته پرداختهایشان همچنان در سطح پایینی قرار داشته است. ‏شرکت‌های ‏IT‏ بیش از 20  برابر بیشتر از این رقم نسبت به شرکت‌های غیر ‏IT‏ سهم داشته اند. 17 درصد از شرکتها ‏می‌گویند که برای تغییر در پرداخت‌ها برنامه ریزی کرده اند و این کار را در ارتباط با کارکنان ‏IT‏ طی 12 ماه آینده انجام ‏خواهند داد.  65 درصد از شرکتهای ‏IT‏ می‌گویند دستمزدها را افزایش خواهند داد، در حالیکه 11 درصد می‌گویند ‏حقوقها را کاهش خواهند داد (حجازی 1383).‏

اما در کنار این واقعیت‌ها افق‌های امید بخشی نیز به چشم می‌خورند. همانطور که اقتصاد تعداد فزاینده‌ای از ‏متقاضیان واجد شرایط کار را به وجود آورده است، مدیران کارفرما نیز می‌توانند در پرکردن مشاعل خود آزادی انتخاب ‏بیشتری داشته باشند. در اواخر دهه 1990 و در بازارهای رقابتی، کارفرمایان بیشتر مایل به دادن آموزش رسمی و ‏گرفتن تجربه مشخص کاری بودند. با نرمتر شدن بازار، کارفرمایان نیز بیشتر مایل به جذب آموزش و تجارب کاری ویژه ‏شدند. اکنون شرکتها می‌خواهند مشاغل ‏IT‏ خود را به چند دلیل به خارج از کشور منتقل کنند. این دلایل شامل نیاز به ‏بومی سازی گسترده محصولات و خدمات، توانایی استفاده از اختلافات زمانی و جغرافیایی برای ایجاد شیفت‌های دوم ‏یا سوم کاری به عنوان وسیله‌ای جهت باز نگه داشتن بازارها و نیز یک استراتژی برای کاهش هزینه‌ها می‌باشد. از ‏آنجایی که طبیعت شرکت‌های خارجی جمعیت‌های نیروی کاری ‏IT‏ را بیش از گذشته پیچیده ساخته است، تعادل ‏سنتی میان هزینه و کیفیت به تدریج از میان می‌رود. در نتیجه، توسعه خارجی مشاغل بیشتر به عنوان یک گزینه ‏مطرح می‌شود و کارفرمایان بیشتری این راه حل را در ارتباط با انواع بیشتری از مشاغل ‏IT‏ در نظر می‌گیرند.‏

‏7- نتیجه گیری‏

ملاحظه شد که فناوری اطلاعات تحولات زیادی در کلیه فعالیت‌های اجتماعی ازجمله کارآفرینی بوجود آورده و به ‏عنوان مهمترین ابزار کارآفرینی مدرن مورد توجه قرار گرفته است. همچنین کارآفرینی در فناوری اطلاعات پهنه وسیعی ‏برای فعالیت دارد. کارآفرینی لازمة توسعه فناوری و توسعه فناوری بستر کارآفرینی است. بنابراین با یک تعامل دو سویه ‏میان این دو مواجه هستیم و بر اساس اهمیت نقش بسترساز کارآفرینی، وظیفه نهاد‌های مسئول مدنی و اجتماعی ‏مشخص می‌شود. دولتها باید بستر کارآفرینی در حوزه فناوری اطلاعات که همان شبکه‌های ارتباطی و اطلاعاتی ‏می‌باشد را توسعه دهند و تقویت کنند و امکان دسترسی آسان همگان به این شبکه‌ها را فراهم نمایند. ضمن اینکه ‏فرهنگ استفاده از شبکه‌ها را ایجاد کرده و گسترش دهند و قوانین و مقررات لازم را تدوین و اجرا نمایند.‏

از سوی دیگر در بخشهای خصوصی شرکت‌های ‏IT‏ در حال افزایش کارکنان پشتیبانی فنی هستند و این نشان ‏دهنده آن است که همواره در ارتباط با محصولات یا برنامه‌های جدید نیازمند نیروهای انسانی تازه نفس هستند. این ‏گونه فعالیتها علاوه بر آنکه سبب رشد سرمایه ‏IT‏ می‌شوند، جذب منابع انسانی را نیز در پی دارند. بنابراین به نظر ‏می‌رسد این شرکت‌ها بتوانند فراتر از اهداف استخدامی خود بروند و سهم بیشتری در کارآفرینی داشته باشند. ‏همچنین انتقال مشاغل ‏IT‏ به خارج می‌تواند به عنوان یکی از قابلیت‌های بالقوه بازار کار فناوری اطلاعات در نظر گرفته ‏شود. ‏