فردریش انگلس در سال 1844 در «شرایط طبقه کار‌گر در انگلستان» نوشت که بر پایه روند دگر‌گونی زاغه‌های منچستر می‌توان منطقه آنگل میدوف این شهر را به درستی «جهنم روی زمین» نامید.

نگاه -
يك ايده 300 دلاري گران‌بها
به‌كار‌گيري مغز‌هاي كسب‌و‌كار دنيا براي سكني دادن به فقرا

اكونوميست
مترجم: حسين راستگو
فردريش انگلس در سال 1844 در «شرايط طبقه كار‌گر در انگلستان» نوشت كه بر پايه روند دگر‌گوني زاغه‌هاي منچستر مي‌توان منطقه آنگل ميدوف اين شهر را به درستي «جهنم روي زمين» ناميد.

امروز هم جهنم‌هاي اين جهاني مشابهي را مي‌توان در گوشه‌گوشه دنياي نو‌ظهور، از حلبي‌آباد‌هاي برزيل گرفته تا آلونك‌هاي آفريقا ديد. در سال 2010 ساز‌مان ملل تخمين زد كه نزديك به 827 ميليون نفر در محلات فقير‌نشين زندگي مي‌كنند - تقريبا برابر با تعداد كساني كه در زمانه انگلس روي زمين مي‌زيستند - و پيش‌بيني كرد كه اين رقم مي‌تواند تا سال 2030 دو برابر شود. سال گذشته ويجاي گوينداراجان از دانشكده دارت‌ماوث مدرسه تجاري تاك همراه با كريستين ساركار كه كارشناس بازار‌يابي است، سوالي را در وبلاگ Harvard Business Review مطرح كردند: چرا بهترين افكار تجاري دنيا را براي تسكين فقرا به كار نگيريم؟ چرا به جاي آلونك‌هايي كه زندگي اين همه انسان فقير را تباه مي‌كنند، با مقوا و گل سر‌هم‌بندي شده‌اند و مستعد آتش‌سوزي يا ويراني هستند، سازه‌هايي پايدار‌تر نداشته باشيم؟ آنها چند دستور‌العمل ساده را بيان كردند: خانه‌ها بايد از موادي كه در حجم انبوه توليد شده‌اند و به قدر كافي براي حفاظت از ساكنان آنها در برابر دنيايي خشن مقاوم هستند، ساخته شوند؛ بايد به نياز‌هاي اساسي زندگي متمدنانه از جمله فيلتر آب و صفحات خورشيدي مجهز باشند؛ بايد «بهبود‌پذير» باشند، به گونه‌اي كه خانواده‌ها بتوانند آنها را با نياز‌هايشان ساز‌گار كنند؛ و همچنين نبايد هزينه‌اي فرا‌تر از 300 دلار داشته باشند.
گوينداراجان مي‌پذيرد كه اين رقم 300 دلار را تا اندازه‌اي براي جلب توجه مطرح كرده‌اند، اما در عين حال مدعي است كه منطقي خاص در پس اين رقم وجود دارد. محمد يونس، بنيان‌گذار بانك گرامين بر‌آورد كرده كه ارزش متوسط خانه‌هاي افرادي كه به تازگي از فقر رهيده‌اند، 370 دلار است. تاتا موتورز نيز ارزش هدف‌گيري رقمي معين را نشان داده، چرا كه در‌يافته است كه اگر به جاي تمركز بر توليد خودرويي با قيمت «يك لك» (نزديك به 2200 دلار) تنها براي توليد خود‌رويي «ارزان» مي‌كوشيد، توليد تاتا نانو برايش سخت‌تر مي‌شد.
اين جلب توجه البته جواب داد. مطلب گوينداراجان و ساركار در اين وبلاگ چنان غرق در پاسخ‌هاي مثبت شد كه وب‌سايتي مخصوص به نام 300house.com براي آن به راه افتاد كه تا به حال بيش از 900 هوا‌خواه و مشاور را از سراسر دنيا به خود جذب كرده است. بيستم آوريل، گوينداراجان مسابقه‌اي به راه انداخت و در آن از همه دعوت كرد كه طرح‌هايي را براي الگوي نخستين اين خانه ارائه كنند.
چرا مطلب ساده‌اي در يك وبلاگ، چنين انفجاري از خلاقيت را به بار آورد؟ دليل روشني كه مي‌توان در پاسخ بيان كرد، اين است كه «نو‌آوري مقتصدانه» - هنر كاهش چشمگير هزينه محصولات و در عين حال، تحويل ارزشي درجه اول - اكنون مرسوم است. جنرال‌الكتريك هزينه ساخت يك دستگاه الكتروكارديو‌گرام را از 2000 دلار به 400 دلار كاهش داده است. تاتا‌كميكالز يك دستگاه تصفيه 24 دلاري ساخته كه مي‌تواند آب تصفيه‌شده مورد نياز يك خانواده را براي يك سال تامين كند. مهندسي به نام گيريش بهارادواج تكنيكي را براي ساخت پل‌هاي عابر پياده تكميل كرده كه زندگي را در روستا‌هاي هند دگر‌گون مي‌كند.
دليلي ديگر اين است كه خانه‌ها مي‌توانند ابزار‌هايي بسيار كار‌آمد براي مبارزه با فقر باشند. آن دسته از واحد‌هاي مسكوني كه به خوبي ساخته نشده‌اند، رشته‌اي از مشكلات گوناگون را در پي مي‌آورند: گسترش بيماري‌ها (چون تاسيسات بهداشتي يا تهويه مناسب ندارند)، استمرار فقر
(به اين خاطر كه كودكان از نور مناسبي براي مطالعه بر‌خوردار نيستند) و حس عمومي عدم امنيت (چون بسيار سست و اشتعال‌پذير هستند). ايده گوينداراجان به اين خاطر چنين قدرت‌مند است كه با خانه‌ها به مثابه زيست‌بوم‌هايي كه نور، هواي مناسب و امكانات بهداشتي را فرا‌هم مي‌آورند، رفتار مي‌كند.
نو‌آوري‌هاي گوناگون اين رشته از مشكلات را نيز از ميان بر‌مي‌دارند. سازماني مردم‌نهاد به نام «زيست‌گاه براي انسانيت»، در حال ساخت خانه‌هايي با‌دوام در بامبو در نپال است. بنگاه Idealab در آستانه پرده‌برداري از خانه‌اي 2500 دلاري است كه به شكل انبوه در كارخانه‌ها توليد خواهد شد و به فروش خواهد رسيد. فيليپس اجاق گاز ارزاني را به نام چولها (Chulha) توليد كرده است كه دوده‌اي را كه سالانه به مرگ 6/1 ميليون نفر در سراسر دنيا مي‌انجامد، كاهش مي‌دهد. سولار الكتريك لايت فاند نيز نشان داده كه انرژي خورشيدي را مي‌توان تقريبا با همان هزينه ابزار‌هاي قديمي حاضر و آماده‌اي مانند چراغ نفتي و شمع در اختيار خانواده‌هاي فقير قرار داد.

سود و مشكلات ديگر
اين متفكرين همچون طرفداران خانه‌هاي 300 دلاري بايد سه مشكل بزرگ را حل كنند تا بتوانند به موفقيت برسند. آنها بايد شركت‌هاي بزرگ را قانع كنند كه امكان كسب در‌آمد از خانه‌هاي ارزان برايشان وجود دارد، چون فقط آنها هستند كه مي‌توانند به اقتصاد مقياس مورد نياز براي دستيابي به قيمت هدف برسند. اين افراد بايد از دسترسي كافي به وام‌هاي كوچك اطمينان حاصل كنند، چرا كه 300 دلار براي خانواده‌اي گله‌دار كه زندگي‌اش را با چند دلار در روز مي‌گذراند، سرمايه‌گذاري عظيمي است. آنها همچنين بايد بر اين مانع كه بيشتر زاغه‌نشين‌ها يا حقوق مالكيتي ندارند يا اين حقوق‌شان ضعيف است، غلبه كنند. اگر افراد هيچ حقي نسبت به زميني كه در آن زندگي مي‌كنند نداشته باشند، فراهم آوردن امكان خريد خانه‌اي با طراحي هنر‌مندانه براي آنها فايده‌اي نخواهد داشت. حل كردن اين مشكلات به نوبه خود به همياري بالايي ميان شركت‌ها، سازمان‌هاي مردم‌نهاد، طراحان و دولت‌هاي دنياي نو‌ظهور، يعني كساني كه هميشه با هم كنار نمي‌آيند، نياز دارد.
با اين همه، نكته جالب درباره دنياي نو‌پا در حال حاضر اين باور غالب است كه حتي سخت‌ترين مشكلات نيز مي‌توانند حل شوند. رخدادي مشابه در سال‌هاي پاياني دهه 1940، پيشينه تاريخي شگفت‌آوري را از كاربست تكنيك‌هاي توليد انبوه در اسكان افراد به دست مي‌دهد: وقتي كه ارتشيان آمريكا پس از جنگ جهاني دوم به آمريكا بر‌گشتند و خانواده‌هاي خود را تشكيل مي‌دادند، شركت لويت و پسران، محله‌هاي موسوم به لويت‌تاون را با توليد انبوه اجزاي خانه‌ها در كار‌خانه، تحويل آنها با كاميون و به‌كار‌گيري تيم‌هاي متخصص براي سر هم كردن اين اجزا با سرعت 30 واحد در روز ساخت. برخي از دولت‌هاي دنياي نو‌ظهور درك كرده‌اند كه تامين امنيت مدت اجاره، تنها راه براي رفع مشكل حلبي‌آباد‌هايي است كه هر روز بيشتر از قبل مي‌شوند و شركت‌هاي بزرگي كه با بازار‌هايي ركود‌زده در غرب روبه‌رو هستند، به گونه‌اي روز‌افزون به «ثروت ته هرم» جذب مي‌شوند. بيل گراس از Idealab بر اين باور است كه بازار خانه‌هاي ارزان دست كم 424 ميليارد دلار مي‌ارزد، اما حقيقتا ارزش اين بازار بسيار بيشتر از اينها است، چون جلوي تبديل زمين به «سياره حلبي‌آباد‌ها» - تعبير مايك ديويس، يكي از پيروان بسيار نا‌اميد ماركس و انگلس - را مي‌گيرد.