دنیای اقتصاد

1391-04-21

دستورالعمل کنترل‌های داخلی، مسوولیت شرکت‌ها و حسابرسان



این دستورالعمل را که پس از مطالعات تطبیقی بین‌المللی و بورس‌های جهانی، تدوین و در سال 90 نیز به معرض نظر خواهی گذاشته شده بود، می‌توان محصول همکاری و مشارکت تحسین‌برانگیز متخصصین و متولیان امور گزارشگری مالی در کشور دانست. با توجه به اینکه در خصوص فرآیند تدوین دستورالعمل و مزایا و آثار مثبت معنوی و اقتصادی آن برای همه گروه‌های مرتبط با بازار سرمایه به ویژه سرمایه‌گذاران و شرکت‌ها فراوان سخن گفته شده است، این نوشتار تنها به صورت اجمالی به معرفی اهم مصادیق عینی مسوولیت‌های شرکت‌های بورسی و فرابورسی و حسابرسان مستقل می‌پردازد.
الف) مسوولیت شرکت‌های بورسی و فرابورسی
اگرچه در دستورالعمل کنترل‌های داخلی، الزامات به صورت شفاف بیان و به تفکیک برای همه اجزای سیستم کنترل‌ داخلی تبیین شده اند و هر شرکت باید با توجه به اندازه و نوع فعالیت خود، کنترل‌های داخلی اثربخش را پیاده‌سازی کند، اما اهم مصادیق عینی مسوولیت شرکت‌ها را می‌توان در دو طبقه زیر دسته‌بندی کرد:
الف-1) استقرار کنترل‌های داخلی اثربخش: شامل تشکیل کمیته حسابرسی (متشکل از سه تا پنج نفر که اکثریت آنها باید مستقل و دارای تخصص مالی باشند و رییس کمیته نیز باید عضو مستقل یا عضو مالی غیرموظف هیات‌‌مدیره باشد)، تشکیل واحد حسابرسی داخلی (که مدیر آن با پیشنهاد کمیته حسابرسی و تصویب هیات‌مدیره منصوب می‌شود)، تدوین و پیاده‌سازی منشور اخلاقی، تعیین پست‌های کلیدی شرکت و تعیین صلاحیت‌ها، اختیارات، مسوولیت‌ها و روابط پاسخگویی و پاسخ‌خواهی آنان، استقرار فرآیند مناسب جهت به کارگیری افراد شایسته، تفکیک وظایف، بررسی انحرافات عملکرد، مطابقت دارایی‌ها با اسناد، ایجاد سامانه اطلاعاتی دوسویه بین کارکنان و مدیریت، تسریع در ارسال اصل اسناد به واحد حسابداری، افزایش امنیت سیستم‌های اطلاعاتی و ارزیابی‌های سرزده و موردی سیستم کنترل داخلی می‌باشد. برخی از موارد فوق عموما در بین شرکت‌های بورسی و فرابورسی وجود دارد. در مجموع می‌توان گفت تشکیل کمیته حسابرسی و واحد حسابرسی داخلی، پیش نیاز استقرار مناسب بسیاری از موارد فوق می‌باشد.
الف-2) تهیه و افشای گزارش کنترل‌های داخلی: هیات‌‌مدیره شرکت‌ها باید حداقل در مورد اینکه آیا سیستم کنترل‌های داخلی «حاکم بر گزارشگری مالی شرکت»، اطمینان معقولی از دستیابی به اهداف شرکت می‌دهد یا خیر، به طور صریح اظهارنظر نماید. همچنین در صورت وجود نقاط ضعف بااهمیت در سیستم کنترل‌های داخلی شرکت، این موارد و نحوه اصلاح آنها باید در گزارش افشا شود. بنابراین انتظار می‌رود برخی از شرکت‌هایی که تا سال 1392 موفق به پیاده‌سازی بخشی از الزامات مقرر در دستورالعمل نشوند، در گزارش خود، آن موارد را بیان و برنامه خود را برای پیاده‌سازی آن ارائه‌ نمایند.
نکته 1: منشور کمیته حسابرسی و واحد حسابرسی داخلی، در سازمان بورس و اوراق بهادار در حال بررسی است و پس از اتمام کار و اعمال نظرات صاحب‌نظران، تا چندماه دیگر ابلاغ خواهد شد.
نکته 2: فرمت اولیه گزارش کنترل‌های داخلی هیات‌مدیره در سال 90 همراه با دستورالعمل کنترل‌های داخلی برای نظرخواهی به عموم ارسال شده است، لکن این فرمت هنوز ابلاغ نشده و قرار است تا چندماه آتی، این فرمت ابلاغ گردد.
نکته 3: شرکت‌ها باید اولین گزارش‌ کنترل‌های داخلی را در سال 92 افشا نمایند. بنابراین برای استقرار موارد با اهمیت دستورالعمل، فرصت کافی وجود دارد. به‌علاوه همانطور که بیان شد، چنانچه شرکت‌ها با دلایل موجه نتوانند همه موارد مقرر در دستورالعمل را اجرایی نمایند، باید در سال بعد برنامه خود را برای تکمیل و انجام موارد یادشده بیان نمایند.
نکته 4: دو نشریه 118 و 135 سازمان حسابرسی و بیانیه‌های COSO و COBIT می‌تواند، جزو منابع اطلاعاتی مناسب جهت استقرار هرچه بهتر دستورالعمل به شمار آید.
ب) مسوولیت حسابرسان مستقل
بر اساس مفاد دستورالعمل، حسابرس مستقل شرکت موظف است در گزارش خود به مجمع عمومی صاحبان سهام نسبت به استقرار و به‌کارگیری سیستم کنترل‌های داخلی حاکم بر گزارشگری مالی مناسب و اثربخش توسط شرکت، با توجه به چارچوب کنترل‌های داخلی، اظهارنظر کند. علاوه بر این در صورتی که نقاط ضعف بااهمیتی در سیستم کنترل‌های داخلی حاکم بر گزارشگری مالی شرکت وجود داشته باشد ولی در «گزارش کنترل‌های داخلی» هیات‌مدیره افشا نشده باشد یا افشای آن ناقص باشد، این موضوع باید در گزارش حسابرس تصریح و نسبت به اثرات آن بر دستیابی شرکت به اهداف تعیین‌شده موضع‌گیری شود.
نکته 5: فرمت اولیه گزارش حسابرس در سال 90 همراه با دستورالعمل کنترل‌های داخلی برای نظرخواهی به عموم ارسال شده است، لکن این فرمت هنوز ابلاغ نشده است که پس از دریافت نظر سایر متولیان امور گزارشگری کشور در رابطه با فرمت و سایر موارد مرتبط، قرار است تا چندماه آتی، به همراه این موضوع که آیا اظهار نظر حسابرس مستقل باید در گزارش حسابرس مستقل نسبت به صورت‌های مالی درج شود (به عنوان سایر الزامات در گزارش حسابرس مستقل نسبت به صورت‌های مالی) یا اینکه در یک گزارش جداگانه ارائه شود، ابلاغ گردد.
نکته 6: اگرچه قبل از ابلاغ دستورالعمل، حسابرسان مستقل به ارزیابی کنترل‌های داخلی نیز می‌پرداخته‌اند (و حسب مورد نکات لازم از طریق نامه مدیریت به هیات‌مدیره شرکت اطلاع داده می‌شد)، با این وجود میزان ارزیابی مزبور مبتنی بر موازنه بین آزمون‌های محتوا و آزمون‌های کنترل با هدف اظهارنظر نسبت به صورت‌های مالی بوده است. به بیان دیگر تا قبل از ابلاغ دستورالعمل، حسابرسان مستقل ممکن بود تشخیص دهند که اظهار نظر خود نسبت به صورت‌های مالی را بر مبنای آزمون‌های محتوا بنا نمایند و کمتر معطوف کنترل داخلی شوند، لکن بعد از ابلاغ دستورالعمل، حسابرسان حتما باید به آن میزان کنترل‌های داخلی را بررسی نمایند که بتوانند نسبت به آن، اظهار نظر نمایند. این امر هدف و دامنه کار حسابرسان را افزایش می‌دهد. لذا حسابرسان محترم نباید صرفا از نبود تحریف‌هایی که توسط آزمون‌های محتوا کشف شده باشد (از عدم کشف تحریف توسط آزمون‌های محتوا)، اثربخشی یک کنترل را نتیجه گیری نمایند. هرچند، نبود تحریف‌هایی که توسط آزمون‌های محتوا کشف شده باشد (عدم کشف تحریف توسط آزمون‌های محتوا)، باید در ارزیابی‌های خطر حسابرس به‌منظور شناسایی آزمون‌های ضروری برای نتیجه‌گیری درباره اثربخشی یک کنترل در نظر گرفته شود.
نکته 7: تا زمان تهیه استانداردها، رهنمودها یا دستورالعمل‌های مربوطه، استاندارد PCAOB 5 می‌تواند منبع مناسبی برای حسابرسان باشد. سازمان بورس و اوراق بهادار قرار است، تا ترجمه متن این استاندارد را منتشر نماید.
نکته 8: متن کامل دستورالعمل به همراه سایر قوانین و مقررات سازمان بورس و اوراق بهادار در آدرس زیر برای عموم قابل دسترسی است:
http://rdis.ir/RuleSearch.asp
سخن آخر
همواره بالاترین مقامات سازمان بورس و اوراق بهادار، تاکید نموده اند که هدف دستورالعمل کنترل‌های داخلی، به هیچ وجه انجام مجموعه‌ای از اعمال بروکراتیک نمی‌باشد بلکه هدف حصول اطمینان از کارآ و اثربخش‌تر شدن عملیات شرکت‌ها، محافظت از منابع، افزایش کیفیت گزارشگری مالی و رعایت قوانین و مقررات است. از این‌رو اجرایی نمودن هرچه مناسب‌تر محتوای دستورالعمل و در نتیجه دستیابی اهداف آن، مستلزم همکاری و مشارکت همه دست‌اندرکاران اعم از شرکت‌ها، حسابرسان، دانشگاهیان و نهادهای ناظر می‌باشد. لذا، اگرچه رسیدن به تمامی اهداف دستورالعمل، نیازمند برداشتن گام‌های متعدد است، با این حال نگاه مثبت و برداشتن حداقل چند گام روبه جلو در مسیر اهداف تعیین شده، حداقل وظیفه ای است که جامعه حرفه ای و دانشگاهی کشور باید در برابر آن به جامعه پاسخگو باشند. مطابق با رویه‌های گذشته، در رابطه با دستورالعمل و گزارش‌های هیات‌مدیره و حسابرس مستقل، اداره امور حسابرسی و گزارشگری مالی سازمان بورس و اوراق بهادار تهران پذیرای نظرات می‌باشد.