اولاً اینکه نظریات اقتصادی مارکس در دوران جوانی با روزگار پختگی او تفاوت آشکاری دارد و این از خصلت مطالعه و بازاندیشی مستمر مارکس ناشی می شود که متون و آثار کلاسیک را مدام و با دقت مورد مطالعه، بازخوانی و تامل قرار می داد. دیدگاه های دوره جوانی مارکس، بیشتر متاثر از دیدگاه های لودویگ فوئرباخ آلمانی است و روش معرفت شناختی فوئرباخ است که در شکل نظریات اقتصادی، سیاسی و فلسفی مارکس نمایان می شود. فوئرباخ همواره یکی از فیلسوفانی است که نظریه بنیادین او درباب انسان و خدا، از مدت ها پیش برای من بسیار جذاب و تامل برانگیز بوده است. اوست که به مفهوم «اسطوره سازی ذهن و تفکر انسان» اشاره می کند و از این دریچه «جهان- انسان شناختی» به نقد اندیشه دینی می پردازد و نظریه «باخودبیگانگی» (Alienation) خود را تبیین می کند. فوئرباخ سیطره اندیشه دینی را عامل زیرین باخودبیگانگی انسان می داند و استدلال نکته سنجانه یی در این باب دارد. او معتقد است که مفهوم خدا ساخته ذهن بشر است و در این صورت، خداباوری در حقیقت یک خبط ذهنی و فلسفی است. در اندیشه مسیحی و اسلامی گزاره هایی هست که می گوید ما آفریدگان خدا هستیم و خدا ما را به شکل خودش آفریده است. در انجیل آمده که؛ «و خدا انسان را به صورت خویش آفرید» و در اسلام نیز از امام سجاد نقل شده است که؛ «خدا انسان را به صورت خویش خلق نمود». در ادبیات عرفانی هم نفوذ این دیدگاه را چه در عرفان مسیحی و چه در عرفان اسلامی مشاهده می کنیم که می گوید خدا در آینه نگریست و عاشق جمال خویش شد و سپس خواست موجودی مانند خویش بسازد، پس انسان را خلق کرد. فوئرباخ بر همین نکته انگشت می گذارد و می گوید؛ «خدا انسان را به صورت خویش نیافرید؛ انسان خدا را به صورت خویش آفرید». همان چیزی که شاملو می گوید؛... و خدایی دیگرگونه آفریدم. فوئرباخ در حقیقت یک تامل دقیق در حوزه باور دینی به دست داده است و دیدگاه او را نمی توان به سادگی کنار گذاشت. به هر رو، مارکس به شدت تحت تاثیر فوئرباخ بود و تفسیری هم که از او به دست می دهد، تفسیری انتقادی است. مارکس نظریه باخودبیگانگی اش را با استفاده از دیدگاه فوئرباخ تبیین می کند. جمله معروف مارکس که «مذهب افیون توده ها است»، ریشه در نگاه فوئرباخی به مذهب دارد و از همین جا نیز پردازش نظریه باخودبیگانگی شروع می شود. فوئرباخ آنچه را که باعث باخودبیگانگی انسان می داند، امری ذهنی (سوبژکتیو) است؛ مارکس هم در آغاز اینگونه می نگرد، اما با تامل های بعدی، به تدریج به این نتیجه می رسد که آنچه باعث باخودبیگانگی انسان می شود، یک امر ذهنی نیست، بلکه یک عامل عینی (ابژکتیو) است؛ آری، مارکس مالکیت خصوصی را مقصر می داند. از نظر او، انسان وقتی آنچه را که محصول، ساخته و فرآورده خودش است، بر خود مسلط می کند، دچار وضعیت باخودبیگانگی می شود. تیره روزی و بدبختی انسان، به زعم مارکس، با مالکیت خصوصی آغاز می شود. (اینجا سرآغاز تناقض ها، خطاها و سفسطه هایی است که در دیدگاه های بعدی مارکس رخ می نماید. مالکیت خصوصی که نه، ولی میل به ثروتاندوزی افراطی و مصرف گرایی دیوانه وار و تلاش مرگبار برای دست یافتن به پول هرچه بیشتر «هم» می تواند یکی از عوامل باخودبیگانگی انسان باشد ولی یقیناً تنها دلیل آن نیست.) ژان ژاک روسو در این زمینه به شدت روی مارکس تاثیر داشته است. مارکس سپس به توضیح مساله سرمایه و مالکیت می پردازد. از دید او، مالکیت در شکل اولیه اش، جنبه بیرونی و عینی دارد. یعنی مصداق مالکیت در وهله نخست چیزهایی مثل زمین و سایر اعیان مشخصه است اما با پیشرفت نهادهای اقتصادی، مالکیت خصوصی کم کم جنبه انتزاعی هم می یابد و در انتزاعی ترین شکل به صورت پول و اعتبار درمی آید. روند روابط مالکیت انسان با پیشرفت اقتصادی و توسعه مبادلات پولی، به رابطه انتزاعی تبدیل می شود و به مراتب، میزان باخودبیگانگی او بیشتر می شود. در چنین نگاهی، انسان فئودال به مراتب کمتر از انسان سرمایه دار باخودبیگانه است زیرا نمود مالکیت برای فئودال، زمین و ماشین بود اما برای انسان سرمایه دار، سهام و پول مبین مالکیت است. البته این رویکرد هم باز در جای خود، بسیار قابل تامل است و از نظر من رویکرد دقیقی هم هست، اما استنتاج ها و دستورالعمل هایی که در پی این استدلال می آیند، قابل دفاع نیستند. پول در اصل چیست؟ مگر نه اینکه پول در واقع «وسیله» مبادله است؟ چطور می شود که یک «وسیله» تبدیل به «هدف» می شود؟ به نظر من این پرسش، حاکی از دغدغه کاملاً بجایی است که البته تنها و تنها هم در دیدگاه مارکس و مارکسیست ها بیان نمی شود، بلکه در تفکر لیبرالی هم حتی به مراتب بیش از این، دغدغه ها و نگرانی های اخلاقی (Moral Concerns) وجود دارد. اگر مارکس می گوید بت وار گی (Fetishism) کالا و مالکیت - اینکه چیزی که در خدمت ما باید باشد، به بت و سرور ما تبدیل می شود- منجر به باخودبیگانگی می شود، در مقابل هیچ لیبرالی هم از این ایده دفاع نمی کند که آن چیزی که خادم ما است، تبدیل به ارباب ما شود. خود من گاهی فکر می کنم که برخی دیدگاه ها اساساً شأن ایدئولوژیک ندارند. این دیدگاه ها را من فقط در ساحت «انسان مداری» (Humanism) یا همان اومانیسم قابل طرح می دانم، زیرا در کل وضعیت بشری، فارغ از نوع ایدئولوژی و مکتب فکری اش صدق می کند. برای همین هم نباید یک ایدئولوژی، مفاهیمی از این دست را مصادره به مطلوب نماید. درست است که چپ ها همیشه از عدالت دفاع کرده اند و منتقد باخودبیگانگی بوده اند، اما در اندیشه آزادی و لیبرالی هم هیچ نشانی از رویکرد مدافعانه یا حتی بی طرفانه به مقوله الیناسیون وجود ندارد. هیچ لیبرالی از الیناسیون دفاع نکرده و در مقابلش سکوت نکرده است. هیچ لیبرالی عدالت را دست کم نگرفته است. اندیشه عدالت چیزی نیست که در انحصار سوسیالیسم یا هر مسلک فکری دیگری باشد؛ عدالت یک تمنای انسانی است و تمام نگرش های فلسفی و حتی دینی، عدالت را یکی از آرمان های اساسی خود می داند. کمااینکه لیبرال ها هم نمی توانند مدعی شوند که تنها مدافعان آزادی اینانند؛ سوسیالیسم هم به آزادی بهای فراوانی می دهد. آنچه باعث تمایز می شود، نتایج عملی از به اجرا درآوردن این ایده ها است که برای ما قدرت داوری ایجاد می کند. در اینجا هم وقتی که مارکس می گوید انسان برده پول می شود، به معنای موافقت لیبرال ها با بردگی انسان در برابر پول نیست. هیچ لیبرالی نمی گوید که انسان باید برده پول شود. اتفاقاً لیبرال ها معتقدند که سرمایه و پول و مالکیت باید باعث رهایی و آزادی انسان شود و نه بردگی و زبونی او. نکته جالب توجه در اینجا، تعبیری است که مارکس از پول و سرمایه دارد. او همواره به این تز پایبند ماند که پول یک وجهه شیطانی دارد، آخر کسی که خودش ماتریالیست است و اعتقادی به خدا و ماورا ندارد، چگونه دم از وجود شیطان می زند؟ مگر در جهان بینی مارکس، چیزی به نام شیطان هم وجود دارد؟ به هر رو، همانطور که گفتم، در نظرگاه فیلسوفان لیبرال ، پول اتفاقاً مظهر آزادی و رهایی آدمی است و نباید مظهر بردگی و خواری او قلمداد شود. و این مساله کوچکی نیست و حاکی از یک تضاد معرفتی (Epistemological Conflict) میان این دو اندیشه است. این دیدگاه مارکس تا جایی پیش رفت که بعدها هم حتی یکی از ویژگی های جامعه سوسیالیستی را جامعه یی ذکر کرده اند که در آن پول نباشد.

مارکس چیزی حدود دو دهه بعد از طرح اولیه دیدگاه های خود در مورد مالکیت و سرمایه، به طرح نظریه ارزش- کار دست می زند. همانطور که گفتم، مارکس به کرات آثار کلاسیک ها در تاریخ، فلسفه، اقتصاد و ادبیات را مطالعه می کرد و در این بازخوانی ها و خوانش های مجدد و مجدد، به دریافت ها و رهیافت هایی نوین می رسید. چنان که خود می گوید، با خوانش دوباره آثار دیوید ریکاردو و آدام اسمیت - که هر دو از اقتصاددانان کلاسیک و لیبرال بودند- به این نتیجه می رسد که در بطن این عقاید، یک جوهر و محتوای علمی وجود دارد که می توان با آن، اساس تناقض های نظام سرمایه داری را توضیح داد و تبیین کرد. او اول بار که این آثار را خوانده بود، عقیده داشت که اینها اید ئولوژی هستند، اما در پی خوانش دوباره، نکته یی مثبت می رسد و آن رویکرد علمی است که نظریه ارزش- کار را مطرح می کند. مارکس گمان می کرد که با توسل به نظریه ارزش- کار کلاسیک ها می تواند استثمار موجود در جامعه سرمایه داری را به صورت علمی تبیین کند. حال نکته اینجاست که در اینجا هم اتفاقاً لیبرال ها به شدت منتقد استثمار و بهره جویی از انسان هستند و معتقدند که انسان در جوامع سوسیالیستی و به ویژه ساختارهای کمونیستی، بیشتر در معرض استثمار قرار می گیرد و آزادی، حیثیت و کرامت انسانی اش به غایت پایمال جفا می گردد. محور نظریه مارکس در رابطه با مساله استثمار مبتنی بر دیدگاه بدبینانه او نسبت به مالکیت خصوصی است. او گمان می کند که مالکیت خصوصی بر ابزار تولید، وقتی از تولیدکننده واقعیغ=کارگرف جدا است و به سرمایه دار تعلق دارد، کارگر از محصول و فرآورده خود جدا می شود و این همان استثمار و بهره کشی است. مالکیت خصوصی دقیقاً بر مبنای همین استدلال، عامل باخودبیگانگی کارگر نیز هست. طبق نظریه کلاسیک ها (خاصه اسمیت و ریکاردو)، ارزش هر کالایی، ناشی از میزان «کار» به کار رفته در آن کالا است. آنچه نرخ مبادله را در بازار تعیین می کند، میزان کار به کار رفته در کالاهای مختلف است. جوهر برابر و مشترک در همه کالاها، کار مصروف شده برای تولید آنها است و این عامل، آنها را قابل قیاس و نرخ گذاری می کند. نظریه ارزش- کار مبتنی بر ارزش مساوی همه کالاها و اشتراک آنها از حیث مبنای ارزشمندی شان است که این مبنا هم، همان کار مصروف در تولیدشان است. مارکس در تبیین این دیدگاه، به ارسطو بازمی گردد و از تئوری عدالت ارسطو برای توضیح دیدگاه خود استفاده می کند. البته این رویکرد کاملاً قابل نقد و ایراد است، زیرا تئوری عدالت ارسطویی، نگاهی نورماتیو (Normative) است و در مورد عدالت مطرح می شود. حال مارکس آمده و بیان کرده که دو کالا وقتی مبادله می شوند که ارزش مساوی داشته باشند. اینجاست که مارکس مبادله را با معادله یکسان می شمرد. اساساً آیا اگر ارزش دو کالا با هم مساوی باشد، نیازی به مبادله هست؟ اگر مبادله بر اساس برابری ارزش کالاهای مورد تبادل اتفاق بیفتد، عمل بی معنایی صورت گرفته است. برابری در ارزش، یعنی برابری مطلوبیت. اگر ارزش دو کالا برای ما کاملاً یکسان باشد، ما هیچ کدام را بر دیگری رجحان نمی دهیم. به محض انتخاب یکی، به جای دیگری است که به گزینه خود، ارزش بیشتر می دهیم و این ارزش بیشتر را «مطلوبیت» (Utility) می نامیم. خطای مارکس در اینجاست که خواسته نگاه اخلاقی و سوبژکتیو ارسطو را تبدیل به متد واقعی و عینی کند. اساساً آیا معادله در مبادله امکان پذیر است؟ منطقاً پاسخ چنین سوالی منفی است. مهم تر اینکه باز تناقضی در مارکس دیده می شود؛ همانطور که پول را به شیطان تشبیه می کند و این با جهان بینی اش کاملاً متضاد است، اینجا هم در پی اتفاقی است که اساساً بدان باوری ندارد. مارکس در مقام یک دیالکتیسین (Dialectician) بزرگ و کسی که معتقد به تغییر و تضاد است، نمی تواند این قدر به تعادل اهمیت بدهد؛ زیرا تعادل منشاء سکون است. تضاد و تفاوت است که حرکت ایجاد می کند. میل و تقاضا در اثر تفاوت ارزش و مطلوبیت شیء ایجاد می شود و اگر چنین نباشد، اساساً رابطه اقتصادی شکل نمی گیرد. مبنای مبادله پس در واقع نه برابرسازی ارزش کالاها، که ترجیح آنها بر اساس برآورده سازی امر مطلوب ما است. مساله دیگر اینکه وقتی مارکس نظریه ارزش- کار را مطرح می کند، معتقد است که فرآورده متعلق به کسی است که آن را تولید کرده، نه آن کسی که سرمایه گذاری کرده است. از دیدگاه مارکس، هرکسی که کار نکند، و سهم ببرد، استثمار کرده است. سود سرمایه از نگاه مارکس، سمبل استثمار است زیرا سرمایه دار از دسترنج کارگران سود می کند. مارکس انتظار دارد که هر کسی باید در جریان تولید، نقش واقعی داشته باشد؛ یعنی خودش برای تولید کالای خودش تلاش کرده باشد و سود آن کالا نیز از آن خودش باشد. جالب اینجاست که اقتصاددانان یکی از ضعیف ترین بخش های ایده کلاسیک ها را نظریه ارزش می دانند، ولی نزد مارکس، مهمترین دستاورد فکری اینها در حقیقت همان چیزی است که در دیدگاه بقیه، ضعیف ترین قسمت است.

مارکس برای آنکه تناقضات ناشی از دیدگاه خود را مرتفع کند، دست به پردازش نظریه دیگری زد که ابهامات فراوانی در پی داشت. مطمئناً شما نیز موافق هستید که کار نیز به دقت قابل سنجش نیست. مثلاً آیا می توان گفت اگر برای تولید یک ساعت مچی، ده ساعت کار صورت گرفته و برای تولید یک مقاله علمی نیز ده ساعت زمان به کار رفته است؛ حال ارزش کار هر دو این محصولات یکی است؟ آیا ارزش چهار ساعت کار یک مهندس، با ارزش چهار ساعت کار یک بیسواد یکی است؟ اگر نه، پس چه چیزی عامل برابری است؟ ارزش کار را چگونه بسنجیم؟ مارکس پاسخ حیرت انگیز و غریبی به این سوال می دهد. او می گوید ارزش کالا را بر مبنای میزان «کار اجتماعاً لازم» برای تولید آن کالا بسنجیم. باز هم متعجب هستم از اینکه مارکس در حالی که خود منتقد صریح ایده آلیسم، سوبژکتیویسم و متافیزیک است، در نهایت به بدترین شکل در دام همین متافیزیک درمی غلتد. کار اجتماعاً لازم برای تولید کالا اولاً یعنی چه و درثانی، آن را چگونه اندازه گیری کنیم؟ مارکس کار را بدتر می کند؛ او می گوید حتی این کار نباید کار متبلور شده در اکنون باشد، بلکه باید ارزش کار متبلورشونده در آینده را مد نظر و ملاک قرار دهیم. چنین است که مارکس دچار سفسطه گویی و مهمل اندیشی در این باب می شود. جلد اول نظریه تبلور کار انجام شده در ارزش و تعیین قیمت کالا است اما در جلد سه، قیمت کالا بر اساس اصل برابر شدن سود در کل جامعه ایجاد می شود و ترکیب ارگانیک سرمایه که به موجب آن هر بخش از کارخانه که در تولید کالا نقش دارد، بر اساس میزان مشارکت خود سود می برد.

در مقایسه دو بخش 1- تعداد کارگران زیاد، ماشین آلات کم (استثمار زیاد) 2- تعداد کارگران کم و ماشین آلات زیاد (استثمار کم)، می بینیم که در هر دو حالت، سرمایه دار بر اساس سرمایه خود سود برمی دارد و هر دو بخش جدای میزان استثمار، سود یکسانی می برند، در نتیجه در آنجا که تعداد کارگران زیاد است، ارزش اضافی تولید می شود که به سمت دیگر انتقال داده می شود. اما این انتقال چگونه صورت می گیرد؟ کل سود یک طرف، و ارزش ـ کار کارگری که پرداخت نشده در سمت دیگر. برخی مارکسیست ها الگوریتم هایی را مشخص کرده اند که براساس آن ارزش اضافی از سمت کار به سود انتقال داده می شود و بر اساس گفته مارکس کل ارزش اضافی با کل سود یکسان است. تناقض آنجاست که اگر ارزش اضافی ایجاد سود می کند پس چرا سرمایه داران در پی آنند که کارگران را با ماشین آلات جایگزین کنند. و روابط دیگر سودآور که در میان سرمایه داران معمول است، نظیر کلاه برداری از یکدیگر چه می شود؟ عده یی از مارکس شناسان گفته اند که او در جلد دوم و سوم کاپیتال بحث هایی که در جلد اول داشته را به نوعی رد و نقد کرده است و احتمالاً مارکس نیز به دنبال راه حلی برای این تناقضات بوده که اجازه چاپ این دو جلد را نداده است. در 1870 نظریه نهایی ارزش توسط سه اقتصاددان آلمانی و انگلیسی و فرانسوی زبان مطرح می شود. بر اساس نظریه نهایی ارزش، مبادله در بازار بر اساس ذهنیات مصرف کنندگان ایجاد می شود. و تنها اظهار نظر مارکس در مورد آن، لفظ تئوری های مبتذل ارزش است. اما در سالیان پایان عمر نظرش راجع به آنها جلب شده بود، اما نتوانست بنویسد. در برخی موارد خود وی اشاره کرده است که نظریه من فانتوماتیک (خیالی) است. که این جمله را در بعضی چاپ های کاپیتال حذف کرده اند. به هر حال، نقد رویکرد مارکسیستی در اقتصاد، نیازمند مطالعه بیشتر اندیشه های اقتصادی به ویژه آثار اصلی و کلاسیک است.
منبع:روزنامه اعتماد