تاریخچه ایجاد فروشگاههای زنجیره ای امروزی به اواسط قرن نوزده میلادی و به کشور آمریکا ‏برمیگردد. در سال 1859 اولین شعبه فروشگاههای زنجیره ای ‏A&P‏ در آمریکا گشوده شد. در ‏سال 1879 میلادی اولین فروشگاه عرضه اقلام متنوع (نسل اول سوپرمارکتهای امروزی) توسط ‏F. W‏. ‏Woolworth‏ در نیویورک گشایش یافت. پس از آن ایجاد فروشگاههای زنجیره ای در ‏آمریکا بسرعت رو به افزایش نهاد و تا سال 1929 قریب به 22 درصد از کل خرده فروشی در ‏کشور آمریکا توسط فروشگاههای زنجیره ای انجام میشد.

فروشگاههای زنجیره ای، از آغاز تا امروز

 تاریخچه ایجاد فروشگاههای زنجیره ای امروزی به اواسط قرن نوزده میلادی و به کشور آمریکا ‏برمیگردد. در سال 1859 اولین شعبه فروشگاههای زنجیره ای ‏A&P‏ در آمریکا گشوده شد. در ‏سال 1879 میلادی اولین فروشگاه عرضه اقلام متنوع (نسل اول سوپرمارکتهای امروزی) توسط ‏F. W‏. ‏Woolworth‏ در نیویورک گشایش یافت. پس از آن ایجاد فروشگاههای زنجیره ای در ‏آمریکا بسرعت رو به افزایش نهاد و تا سال 1929 قریب به 22 درصد از کل خرده فروشی در ‏کشور آمریکا توسط فروشگاههای زنجیره ای انجام میشد. ‏ فروشگاههای زنجیره ای همزمان از فروشگاههای خرده فروشی خوار و بار و ارزاق به حوزه های ‏دیگر نیز تسری پیدا کرد و در بخشهان توزیع دخانیات، دارو و رستوران نیز فروشگاههای زنجیره ‏ای بسرعت شکل گرفتند. ‏ دلیل اصلی اقبال فروشگاههای زنجیره ای تنوع زیاد کالا و یا خدمات قابل ارائه نبود بلکه ‏قیمتهای نسبتاٌ پائین کالاها در این فروشگاهها موجب استقبال مصرف کنندگان از خرید در این ‏فروشگاهها شده بود. به همین دلیل فروشگاههای زنجیره ای برای حفظ مزیت رقابتی خود ‏یعنی قیمت پائین مبادرت به ایجاد انبارها و شبکه های پخش و واحدهای بسته بندی خود ‏نمودند تا بدینوسیله با یکپارچگی زنجیره تأمین کالا توان کاهش هزینه ها و افزایش قدرت رقابت ‏در قیمت را بیابند. ‏ از عوامل دیگری که باعث موفقیت فروشگاههای زنجیره ای شدند امکان گردش خریداران در ‏فروشگاه وخرید کالاها با دیدن و انتخاب (اصطلاحاٌ روش ‏Self-service‏)، گزینش مکانهای مناسب ‏و پر رفت و آمد، و همینطور عدم تمایز بین خریداران که موجب استقبال اقشار و طبقات پائین ‏جامعه گردید را میتوان نام برد. ‏ اما از اواسط قرن بیستم فروشگاههای زنجیره ای مبادرت به ایجاد سوپرمارکتهای امروزی برای ‏اولین بار نمودند. این فروشگاهها که عموما در حومه شهرها قرار داشتند در مکانهای وسیعتری ‏بنا شدند و تنوع کالاها قابل فروش در آنها نیز بیشتر گردید. وسعت سوپر مارکتها و تنوع کالاها و ‏خدمات قابل خرید در آنها روزبروز بیشتر شد و بتدریج فروشگاههای غول پیکر یا هایپر مارکتها ‏بوجود آمدند. ‏ طبق آمار در سال 1997 بیش از 60 درصد خرده فروشی در آمریکا بوسیله فروشگاههای زنجیره ‏ای انجام می پذیرفت (طبق براورد بانک مرکزی در سال 1384 تنها 2/0% از خرده فروشیها در ‏ایران از طریق فروشگاههای زنجیره ای انجام می گرفته است.) با توجه به رشد چشمگیر خرید ‏از فروشگاههای زنجیره ای، فروشگاههای منفرد نیز مبادرت به گرد هم آمدن و یکسان نمودن ‏ظاهر و خدمات خود نمودند تا از استقبال خریداران از فروشگاههای زنجیره ای بهره بگیرند. ‏ پدیده جهانی شدن، فروشگاههای زنجیره ای را نیز به تحرک واداشته است ودر حال حاضر ‏فروشگاههای معروفی مانند ‏Carrefour, Wal-Mart, Aldi, Tesco‏ به ترتیب از کشورهای ‏انگلستان، آلمان، آمریکا و فرانسه در بسیاری از کشورها به چشم میخورند.‏ بوجود آمدن فروشگاههای زنجیره ای موجب شد تا مفهوم رقابت - که تا پیش از آن چندان ‏مفهومی برای فروشگاههای منفرد خرده فروشی نداشت - در این حوزه معنا پیدا نماید. ‏فروشندگان محلی در آمریکا، اروپا و دیگر کشورهایی که فروشگاههای زنجیره ای در آنها رواج ‏یافت شاهد این بودند که روز به روز از تعداد مشتریان آنها کم و به تعداد مشتریان فروشگاههای ‏زنجیره ای افزون میگردید. از سوی دیگر خود فروشگاههای زنجیره ای نیز که با سرمایه گذاریهای ‏کلان و بهره گیری از مدیریت و فنون بازاریابی و فروش روز قصد پیشی گرفتن از یکدیگر را داشتند ‏هر چه بیشتر بر طبل رقابت میکوبیدند. این مسابقه گرچه موجب حذف بسیاری از فروشگاههای ‏کوچک محلی و حتی فروشگاههای زنجیره ای نا کارامد گردید اما در نهایت به سود مصرف ‏کنندگان و خریداران تمام شد زیرا این آنها بودند که هر روز از کاهش مداوم قیمتها و ارائه ‏فروشهای ویژه و تخفیفات فراوان بهره میبردند. ‏ مدیران فروشگاههای زنجیره برای پیشی گرفتن از رقبای خود به کاهش هزینه ها از راههای ‏مختلف مبادرت مینمودند و در این میدان آنهائی که موفق به استفاده از فناوریهای روز و افزایش ‏بهره وری به مدد بهره گیری از تحقیق و مطالعه و بکارگیری روشهای نوین توزیع شده بودند ‏توانستند در کنار ایجاد ارزش افزوده بیشتر برای مشتریان خود به توسعه روز افزون ‏فروشگاههای خود بپردازند. امروز شاهد آن هستیم که پرفروش ترین شرکت دنیا نه یک شرکت ‏نفتی یا خودروساز است و نه یک بانک یا بیمه بلکه شرکت فروشگاههای زنجیره ای وال مارت ‏آمریکا با فروشی بیش از 378 میلیارد دلار (سال 2007) در لیست 500 شرکت بزرگ دنیا رتبه ‏یک را بخود اختصاص داده است و بالاتر از همه ایستاده است. (فروش شرکت وال مارت معادل ‏یک و نیم برابر کل تولید ناخالص داخلی ایران است.)‏ شکل گیری و توفیق فروشگاههای زنجیره ای به شکلی که در کشورهای پیشرفته دنیا وجود ‏دارند نیازمند شرائط و لوازمیست. یکی از این شرائط و لوازم داشتن اقتصاد آزاد و مبتنی بر بازار ‏است. تاریخچه فروشگاههای زنجیره ای نشان میدهد که فروشگاههائی که مشابه ‏فروشگاههای زنجیره ای در کشورهای بلوک شرق سابق و یا کشورهائی با اقتصاد کنترل شده ‏بوجود آمدند هیچگاه نتوانستند به موفقیتهای هماوردان غربی خود دست یابند. بسیاری از این ‏فروشگاهها که عموما شکل تعاونی نیز داشتند زیانده بودند و صرفا با حمایتهای دولت سرپا نگه ‏داشته شده بودند. این نکته بسیار حائز اهمیت است چراکه با توجه به هزینه بسیار بالای ایجاد ‏و اداره فروشگاههای زنجیره ای در صورتیکه امکان و انگیزه رقابت وجود نداشته باشد عوارض ‏ناکارمدی و زیاندهی در این مجموعه ها به سرعت بروز میابند و منجر به ورشکستگی آنها ‏میشوند. بنابراین نباید انتظار داشت که در شرائط موجود اقتصاد کشور ما فروشگاههای زنجیره ‏ای کارامد و ارزان قیمت امکان موفقیت داشته باشند. ‏ از دیگر مستلزمات ایجاد و شکل گیری فروشگاههای زنجیره ای سرمایه گذاری کلان است. ‏سرمایه گذاری لازم برای ایجاد فروشگاههای زنجیره به مفهوم امروزی آن بسیار بیش از سرمایه ‏گذاری های متعارف و معمول در کشور ما در حال حاضر میباشد و در صورتیکه سرمایه گذار ‏نتواند از تسهیلات کلان بانکی بهره بگیرد اصلا سرمایه گذاری در این بخش برای وی مقرون به ‏صرفه نخواهد بود. لذا در شرائطی که نظام بانکی ما توان پاسخگوئی به نیازهای خرد اقتصاد ‏کشور را نیز ندارد کمک به ایجاد فروشگاههای زنجیره ای توسط نظام بانکی دور از ذهن مینماید. ‏ همانطور که در بالا اشاره شد مهمترین مزیت فروشگاههای زنجیره ای قیمت ارزان است. لذا با ‏توجه به گستردگی این فروشگاهها کنترل هزینه حرف اول را در موفقیت می زند. استراتژی ‏هزینه پائین (‏Low Cost‏) استراتژی عموم فروشگاههای زنجیره ایست و موفقیت در اجرای این ‏استراتژی نیازمند بهره گیری از مدیریت روز دنیا در این زمینه است. کشور ما از علم روز مدیریت ‏بسیار فاصله گرفته است و این خطر وجود دارد که در صورت ایجاد فروشگاههای زنجیره ای و ‏اداره آنها به شیوه سنتی نه تنها مزیتی برای مصرف کنندگان ایجاد نگردد بلکه با افزایش غیر ‏قابل کنترل هزینه چنین شرکتهای گسترده ای ناکارامدی آنها بسرعت بروز نماید و این شرکتها ‏را به آستانه ورشکستگی برساند. ‏ ایجاد فروشگاههای زنجیره ای با استانداردهای روز دنیا در کشور میتواند نتایج مثبتی برای چابک ‏سازی نظام توزیع و بهره ور نمودن آن به همراه داشته باشد اما این نگرانی نیز وجود دارد که ‏عدم توجه به استانداردها و الزامات این کار موجب شکل گیری مدلهای ناموفق این فروشگاهها ‏در کشور گردد. ‏

‏*عضو هیأت نمایندگان اتاق بازرگانی، صنایع و معادن تهران