گذار از اقتصاد توسعه نیافته به اقتصاد توسعه یافته نیازمند سرمایه و سرمایه گذاری است. از این رو در این فرآیند گذار؛ از یک سو تامین و تجهیز منابع سرمایه ای و از سوی دیگر تخصیص مطلوب این منابع شرط لازم برای موفقیت است

با ساختار بورس آشنا شویم
 
گذار از اقتصاد توسعه نیافته به اقتصاد توسعه یافته نیازمند سرمایه و سرمایه گذاری است. از این رو در این فرآیند گذار؛ از یک سو تامین و تجهیز منابع سرمایه ای و از سوی دیگر تخصیص مطلوب این منابع شرط لازم برای موفقیت است. تکوین و توسعه نظام بانکی یکی از تمهیداتی است که عموماً برای تامین مالی به کار می رود ، اما تنها بخشی از منابع مالی جذب شبکه بانکی می شود.
از این رو، باید برای جلب و جذب منابع مالی دیگر و تخصیص آن در فعالیت های مطلوب بازار سرمایه توجه داشت که نهادی برای تامین مالی وجوه بلند مدت است. تجربه کشورهای مختلف در امر توسعه به خوبی گویای این است که چگونه ساز و کارهای بازار سرمایه در خدمت هدف تامین مالی بلند مدت قرار می گیرد.
ساختار مالی کشورها می تواند به دو محور بازار پول و بازار سرمایه قرار داشته باشد. در اغلب کشورهای توسعه یافته بازار سرمایه در کانون ساختار مالی قرار دارد و نظام مالی مبتنی بر اوراق بهادار بر این بازار چیره شده است.
● جایگاه بورس اوراق بهادار در بازار سرمایه ایران
هر چند که بازار اوراق بهادار مفهومی محدودتر از بازار سرمایه دارد؛ در ایران همانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه، بازار پول به بازار سرمایه چیرگی داشته است. بازار سرمایه ایران کم و بیش در بورس اوراق بهادار تهران متجلی می شود که پیشینه آن به سال ۱۳۴۶ باز می گردد.
از این رو در گام اول، اقتصاد ایران برای دستیابی به رشدی درون زا و قابل دوام نیازمند گسترش منابع پس اندازی واقعی است و در گام دوم باید وضعیت بازار سرمایه کشور را برای تجهیز منابع مالی و انباشت سرمایه ساماندهی کرد.
بی گمان نقطه آغاز حرکت از بورس اوراق بهادار تهران می باشد. یک بازار خوب می تواند ضمن افزایش کارایی بازار متشکل سرمایه و بهرمند ساختن بخش های تولیدی از منابع حاصل از آن فشار تقاضا را برای منابع مالی در بازار پول به کمترین حد ممکن کاهش دهد. گذشته از این، ارتباط بازار سرمایه ایران با شبکه های مالی بین المللی می تواند زمینه برخورداری از سرمایه های خارجی را فراهم آورد. همچنین یک بازار مالی خوب به گونه ای عمل می کند که « شفاف و قاعده مند » باشد.
در این راستا « بورس اوراق بهادار تهران » تلاش می کند تا با به کار گیری سیاست های زیر بتواند تا حدود زیادی از کاستی های مشهود کنونی بازار سرمایه بکاهد:
۱) اصلاح ساختار بازارهای مالی کشور
۲) ایجاد تنوع در ابزارهای قابل معامله در بورس
۳) گسترش جغرافیایی و فیزیکی بورس
۴) اتکای بیشتر بر نیروهای بازار
● ساختار سازمانی بورس اوراق بهادار
▪ ارکان بورس عبارتند از :
۱) شورای بورس
۲) هیات پذیرش اوراق بهادار
۳) هیات داوری بورس
۴) سازمان کارگزاران بورس
۱) شورای بورس : ریاست شورای بورس را رئیس کل بانک مرکزی به عهده دارد و ۷ نفر به عنوان عضو در این شورا شرکت می کنند. وظایف شورای بورس عبارتند از :
الف) تصویب آیین نامه ها و مقررات لازم برای اجرای قانون
ب) نظارت در اجرای این قانون و آیین نامه های آن و اعزام نماینده ناظر در هیات مدیره و هیات پذیرش
ج) تعیین یک نماینده اصلی و یک نماینده علی البدل برای عضویت در هیات داوری
د) تجدید نظر در مورد تصمیمات هیات مدیره و همچنین در مورد تصمیم های هیات پذیرش اوراق بهادار
۲) هیات پذیرش اوراق بهادار : هیاتی است که به منظور اخذ تصمیم در مورد رد یا قبول اوراق بهادار در بورس و یا حذف آنها تشکیل می شود. ریاست این هیات به عهده قائم مقام بانک مرکزی می باشد و پنج عضو دیگر نیز دارد.
۳) هیات داوری بورس : هیاتی است که به طور دائم تشکیل می شود و به اختلافاتی که در اثر معاملات بورس بین کارگزاران با یکدیگر و بین فروشندگان یا خریداران با کارگزاران ایجاد می شود رسیدگی می کند، ریاست این هیات را نماینده وزارت دادگستری به عهده دارد و دو عضو دیگر نیز دارد.
۴) سازمان کارگزاران بورس : این سازمان دو رکن دارد :
الف) هیات مدیره بورس که وظیفه آنها اداره سازمان می باشد.
ب) دبیر کل بورس : هیات مدیره بورس یک نفر خارج از اعضای سازمان بورس را به عنوان دبیر کل سازمان به مدت دو سال انتخاب می نماید که تصدی امور اجرایی هیات مدیره را بر عهده دارد. تجدید انتخاب دبیر کل سازمان بلامانع است.
● نحوه فعالیت کارگزاران در بورس
داد و ستد اوراق بهادار در بورس اوراق بهادار فقط توسط کارگزاران بورس انجام می شود. این کارگزاران باید در آخر هر سال صورت حساب عملیات بورس خود را که به وسیله حسابرسی معتمد سازمان بورس تایید شده به هیات مدیره تسلیم نماید. ورود به تالار معاملات به جز برای کارگزاران و مسؤولان سازمان ممنوع است و اشخاص دیگر فقط با اجازه کتبی سازمان مجاز هستند که به تالار وارد شوند. تنها کارگزاران و نمایندگان آنها در امور مربوط به خرید و فروش سهام در تالار فعالیت دارند و هر کارگزار ۵/۰ درصد از مبلغ معامله را به عنوان کارمزد از مشتری خود دریافت می کند. این مبلغ در هر معامله نباید از ۵۰۰۰ ریال کمتر و از ۳۰ میلیون ریال بیشتر باشد.
● کارگزاران می توانند خدمات زیر را ارائه دهند :
۱) خرید و فروش اوراق بهادار پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار به نمایندگی از طرف اشخاص
۲) پذیره نویسی اوراق پذیرفته شده در بورس
۳) اداره امور سرمایه گذاری ها به نمایندگی از طرف اشخاص
۴) ارائه کمک و راهنمایی به شرکت ها به منظور نحوه عرضه سهام آنها برای فروش در بورس اوراق بهادار
۵) راهنمایی شرکت ها در مورد طرق افزایش سرمایه و نحوه عرضه سهام و دیگر اوراق بهادار برای فروش در بورس اوراق بهادار
۶) انجام بررسی های مالی، اقتصادی، سرمایه گذاری، ارائه خدمات و نظر مشورتی به سرمایه گذاران
اقدام به عملیات کارگزاری منوط به صدور پروانه کارگزاری است که پس از انجام تمام مقررات و تشریفات از سوی هیات مدیره بورس به نام متقاضی صادر خواهد شد.
● دستور خرید و فروش
هر مشتری تقاضای خود را به وسیله دستور خرید و عرضه سهام خود را توسط دستور فروش به کارگزار اعلام می کند. دستور خرید در دو نسخه تنظیم می شود که نسخه اول آن به کارگزار تحویل داده می شود و نسخه دوم آن نزد خریدار باقی می ماند. فرم دستور خرید علاوه بر مشخصات عمومی خریدار دارای ویژگی های زیر می باشد :
۱) بالای هر فرم باید نام و کد مخصوص کارگزار مشخص باشد.
۲) علاوه بر شماره فرم که در بالا و سمت چپ برگه نوشته شده، در سمت راست و بالای فرم باید شماره سفارش توسط کارفرما نوشته شود .
۳) درخواست کننده باید مبلغ و نحوه پرداخت پیش پرداخت را به کارگزار در این فرم مشخص کند و متعهد به پرداخت کلیه کسورات بابت خرید سهام به کارگزار باشد.
۴) فرم درخواست خرید باید به امضای خریدار رسیده باشد.
۵) فرم درخواست باید به امضای کارگزار رسیده و به مهر کارگزاری مهمور شود.
خریداران می توانند نوع سهم یا حق تقدمی را که می خواهند خریداری نمایند در این فرم مشخص نمایند که بر این اساس مبلغ سرمایه گذاری و حداکثر قیمت سهم و یا تعداد سهام مورد تقاضا مشخص گردد.
اما فرم درخواست فروش در سه نسخه تهیه می شود که نسخه اول نزد کارگزار باقی می ماند و نسخه دوم آن توسط کارگزار به بورس تحویل داده می شود و سخه سوم آن در اختیار فروشنده قرار می گیرد. فرم درخواست فروش دارای مشخصات زیر می باشد :
۱) بالای هر فرم باید نام و کد مخصوص کارگزار مشخص باشد.
۲) علاوه بر شماره فرم که در سمت چپ برگه است، در سمت بالای فرم باید شماره سفارش توسط کارگزار نوشته شود.
۳) فرم درخواست باید به امضای فروشنده رسیده باشد.
۴) فرم درخواست فروش باید به امضای کارگزار رسیده و مهمور به مهر کارگزاری شود.
۵) درخواست کنده باید نام شرکت و تعداد سهم مورد فروش خود را مشخص نماید.
● ساعت کار تالار بورس
معاملات بورس اوراق بهادار پنج روز در هفته به استثنای روزهای تعطیل و پنج شنبه از ساعت ۹ الی ۱۲:۳۰ انجام می شود.
انجام معاملات توسط کارگزاران و به کمک سیستم رایانه ای انجام می پذیرد.
● شاخص های اصلی بازار سهام
سه شاخص اصلی به نام های :
۱) شاخص قیمت و بازده (TEDPIX)
۲) شاخص بازده نقدی (TEDIX)
۳) شاخص کل قیمت سهام (TEPIX)
و همچنین چند شاخص قیمتی شامل :
۱) شاخص مالی
۲) شاخص صنعت
۳) شاخص ۵۰ شرکت فعالتر (TX_۵۰)
۴) شاخص رشته های تولیدی و صنعتی به تفکیک صنعت
۵) شاخص هر شرکت
برای سنجش فعالیت کل بازار، صنایع و شرکت ها تعریف شده و برای هر یک از شرکت های پذیرفته شده در بورس محاسبه و در چهارچوب گزارش ها و نشریات مختلف انتشار یافته توسط بورس اوراق بهادار ، در اختیار سرمایه گذاران و علاقه مندان به پیگیری تحولات بازار سرمایه در ایران قرار گرفته است.
همان طور که گفته شد در بورس اوراق بهادار تهران سه شاخص اصلی مورد محاسبه قرار می گیرد که به طور خلاصه در ذیل به آنها اشاره شده است :
۱) شاخص قیمت سهام :
میانگین وزنی نسبت های قیمتی سهام با وزنی برابر ارزش سهام در زمان پایه که با توجه به شاخص قیمتی به صورت زیر به دست می آید :
ارزش جاری سهام منتشر شده توسط شرکت های پذیرفته شده در بورس
X ۱۰۰ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ =شاخص قیمت سهام
ارزش پایه سهام منتشر شده توسط شرکت های پذیرفته شده در بورس
عدد مبنای شاخص کل قیمت سهام در تاریخ یکم فروردین ۱۳۶۹ برابر ۱۰۰ در نظر گرفته شده است.
۲) شاخص قیمت و بازده نقدی :
این شاخص برآیند حرکت های قیمتی و بازده نقدی سهام در بورس اوراق بهادار تهران که می تواند بازده کل سرمایه گذاری را بر روی اوراق سهام در طی یک دوره معین نشان دهد. روش محاسبه این شاخص همانند شاخص قیمت سهام است با این تفاوت که ارزش آن باید به نسبت ارزش سود نقدی تخصیص یافته به هر سهم تعدیل شود.
۳) شاخص بازده نقدی سهام :
بر پایه تفاضل منطقی شاخص قیمت سهام از شاخص قیمت و بازده نقدی به دست می آید و میزان بازده نقدی حاصل از سرمایه گذاری بر روی اوراق سهام را نشان می دهد.
همچنین سازمان بورس اوراق بهادار به منظور تقویت اطلاع رسانی به بازار سرمایه اقدام به انتشار دو شاخص جدید برای ۵۰ شرکت فعالتر کرده است. این شاخص ها از مدت ها قبل به صورت آزمایشی در بورس اوراق بهادار تهران محاسبه و از ابتدای سال ۱۳۸۰ جهت اطلاع علاقه مندان به بازار سرمایه به طور روزانه منتشر می شود.