رتبه‌بندی اعتباری مقوله‌ای است که به وسیله موسسات معتبر ارزیابی کننده با هدف تعیین میزان ریسک برای سرمایه‌گذاران علاقه‌مند در یک موضوع مشخص ارائه می‌شود.

 
آشنایی با رتبه‌بندی اعتباری
 
رتبه‌بندی اعتباری مقوله‌ای است که به وسیله موسسات معتبر ارزیابی کننده با هدف تعیین میزان ریسک برای سرمایه‌گذاران علاقه‌مند در یک موضوع مشخص ارائه می‌شود.
به عبارت دیگر، این رتبه‌بندی به منظور اطمینان یافتن سرمایه‌گذاران به مشارکت در رمایه‌گذاری آنان در بانک‌ها و اوراق بهادار صادره توسط شرکت‌ها صورت می‌پذیرد.
● هدف از رتبه‌بندی اعتباری چیست؟
متقاضیان سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار باید به ریسک عدم پرداخت سود و یا اصل سرمایه‌گذاری به عمل آمده از سوی صادر کنندگان اوراق بهادار توجه ویژه‌ای کنند. در این ارتباط، ریسک سرمایه‌گذاری در اوراق بهادار با سررسید بلندمدت، بیشتر از اوراق بهادار با سررسید کوتاه مدت است. برای مثال چنانچه شرکتی نسبت به انتشار اوراق قرضه ده ساله مبادرت کند، سرمایه‌گذاران نمی‌توانند اطمینان داشته باشند که شرکت مزبور در ده سال آینده وجود خارجی داشته و مدت‌ها قبل از موعد سررسید پرداخت مربوطه منحل نشده باشد. از این رو، ضرورت دارد که سرمایه‌گذاران پیش از تصمیم‌گیری نهایی، به پاره‌ای اطلاعات و تجزیه و تحلیل‌های اعتباری ارزشمند درباره صادرکنندگان اوراق بهادار دسترسی داشته باشند.
انجام این مهم در تمامی‌بازارها هزینه‌بر بوده و نیازمند صرف وقت و مهارت‌های حرفه‌ای و تخصصی ویژه‌ای است.
همان طور که گفته شد، سرمایه‌گذاران باید در زمان خرید اوراق بهادار منتشره، در مورد ریسک اعتباری آنان به دقت تامل کرده و نسبت به تصمیم‌گیری مناسب اقدام کنند.
▪ به منظور ارزیابی ریسک اعتباری موسسات، به دو راهکار برشمرده زیر اشاره می‌شود:
۱) حسن شهرت صادر کننده اوراق بهادار
۲) دارا بودن درجه‌بندی اعتباری
به کارگیری راهکار نخست در زمانی صورت می‌پذیرد که سرمایه‌گذاران از اعتبار و جایگاه مالی صادر کننده اوراق بهادار اطمینان کافی داشته به نحوی که پرداخت اصل و بهره سرمایه در موعد سررسید را قطعی تلقی می‌کنند.
در مورد روش دوم، درجه‌بندی‌های اعتباری به بررسی‌های رسمی ‌اطلاق می‌شود که احتمال بازپرداخت اصل و فرع سرمایه را در سررسیدهای تعیین شده آن نشان می‌دهند.
● رتبه‌بندی‌های اعتباری چگونه محقق می‌شوند؟
به طـورکـلی، درجه‌بندی‌هـای اعتبـاری توسـط مـوسسـات تخصـصی و حرفه‌ای انجام می‌‌شوند. در حـال حـاضـر، اصلی‌ترین موسسات حرفه‌ای ارزیابی کننده شامـل سه مـوسسه به نـامهای Standard and Poor’s ، Moody’s و Fitch می‌باشند.
هرچند موسسات دیگری نیز در آمریکا و سایر نقاط جهان در این زمینه وجود دارند ولی در مقام مقایسه، از اعتبار و جایگاه آنان برخوردار نیستند.
انجام درجه‌بندی اعتباری، توسط موسساتی درخواست می‌شود که در جهت صدور اوراق قرضه، اوراق بازرگانی و.... برنامه‌ریزی می‌کنند. اجرای فرآیند درجه‌بندی اعتباری برای صادر کنندگان اوراق بهادار از آن رو از اهمــیت شـایان توجهی برخوردار است که امروزه سرمایه‌گذاران اغلب به سرمایه‌گذاری بر روی اوراقی که فاقد درجه اعتباری مورد تائید موسسات معتبر ارزیابی کننده هستند تمایلی از خود بروز نمی‌دهند. در این خصوص، بنا به درخواست متقاضیان، موسسات درجه‌بندی کننده، یک برنامه ارزیابی را برای آنان طراحی و به مرحله اجرا‌ در آورده که هدف نهایی آن، تعیین درجه اعتباری متقاضی است.
در ارزیابی‌های انجام گرفته، بالاترین درجه به صورت AAA نشان داده می‌شود. درجه صادره باید همواره مورد بازنگری قرارگرفته و چنانچه ارزش اعتباری صادر کننده اوراق بهادار بهبود یا تضعیف شود، برمبنای آن درجه شرکت نیز تغییر داده خواهد شد.
از این رو، کاهش درجه اعتباری موسسات، حسب مورد دارای پیامدهایی بوده که به اهم آن به شرح زیر اشاره می‌شود:
- ارزش اوراق بهادار موسسات مزبور کاهش یافته و در نتیجه سرمایه‌گذاران متضرر خواهند شد.
- در صورت تمایل صادر کنندگان اوراق بهادار به انتشار بیشتر آن، سرمایه‌گذاران نرخ بهره بالاتری برای جبران ریسک افزایش یافته تقاضا خواهند کرد.
- پیامدهای بعدی کاهش درجه اعتباری موسسات می‌تواند این باشد که بانک‌های اعتبار دهنده در مورد شرایط اعطای تسهیلات اعتباری خود بازنگری کرده و نرخ بهره بالاتری را تقاضا کنند.
● نحوه نظارت بر رتبه‌بندی اعتباری موسسات چگونه است؟
هنگامی که در مورد رتبه‌بندی ارزش اعتباری یک موسسه شبهه‌ای به وجود می‌آید، موسسات ارزیابی کننده، درجه اعتباری موسسه مزبور را مورد بازنگری قرارداده که در این رابطه، بازنگری صـورت گـرفتــه می‌توانـد بـه کـاهش درجـه اعتـباری منجـر شود. از این رو در هنگام وقوع کاهش درجـه اعــتبـاری موسسـه، موسسـات ارزیـابـی کننـده با افزودن عـبارات دارای مفـاهـیم مـنـفـی (With negative implication) نشان می‌دهند که درجه اعتباری موسسه مذکور درحال بازنگری است.
▪ نحوه رتبه‌بندی‌های اعتباری:
نحوه رتبه‌بندی اعتباری که توسط موسسات ارزیابی کننده انجام می‌‌شوند، متفاوت هستند. به طور کلی انجام فرآیند رتبه‌بندی به وسیله موسسات ارزیابی کننده برای موارد زیر در نظر گرفته می‌شوند:
۱) بدهی‌های کوتاه مدت (با سررسید یک سال یا کمتر)
۲) بدهی‌های بلندمدت (اوراق قرضه و ...)
همچنین معمول است که بین رتبه‌های بالاتر سرمایه‌گذاری که در آنها ریسک اعتباری پایین است با درجه‌بندی‌های ضعیف‌تر که از ریسک بالاتری برخوردار هستند، تمایز قائل شوند.
در این قسمت لازم است به درجه‌بندی موسسات معتبر Standards and Poor’s ، Moody’s و Fitch به شرح زیر اشاره شود:
ارزیابی موسسه S&P دارای علامت مثبت و منفی بوده که رابطه مستقل میان هر رده درجه اعتباری را نشان می‌دهند. به عنوان مثال، علامت مثبت نشان دهنده درجات بالاتر و علامت منفی بیانگر درجات پایین‌تر است. از این رو درجه AA- از مرتبه پایین‌تری نسبت به درجه AA برخوردار بوده، با وجود این که هر دوی آنها در رده AA قرار دارند.
در ارزیابی‌های به عمل آمده از سوی موسسه Moody’s از پسوندهای عددی ۱، ۲، ۳ برای بدهی‌های بلندمدت استفاده شده که در این رابطه عدد ۱ بهتر از ۲ و عدد ۲ دارای مرتبه بالاتری نسبت به عدد ۳ است. برای مثال، ارزیابی‌های موسسه Moody’s با درجات A۱ و A۲ و A۳ معادل درجات موسسه S&P که به صورت A+ و A و A- نشان داده می‌شوند ارزیابی می‌‌شوند.
▪ رتبه‌‌بندی‌های موسسه Fitch :
الف ) رتبه‌‌بندی اعتباری بلندمدت بین المللی:
۱) رتبه سرمایه‌گذاری ( Investment Grade ) :‌
AAA ) بیانگر بالاترین کیفیت اعتباری است‌. این نوع از درجه‌بندی دلالت بر انتظار کمترین ریسک اعتباری داشته و تنها در مواردی به کار می‌روند که توانمندی فوق‌العاده‌ای در ایفای به موقع تعهدات وجوددارد‌.
AA ) کیفیت این نوع از درجه‌بندی کمی پایین‌تر از AAA ارزیابی شده و دلالت بر انتظار ریسک اعتباری محدود دارند‌. آنان معرف توان مناسب جهت انجام به موقع تعهدات بوده به نحوی که بطور معمول از بروز حوادث قابل پیش‌بینی آسیب قابل ملاحظه‌ای نخواهند دید‌.
A ) دارای کیفیت اعتباری بالا بوده و دلالت برانتظار ریسک اعتباری پایین دارند‌. توان پرداخت به موقع تعهدات مالی در این نوع از درجه‌بندی به صورت مناسب برآورد شده است‌. ممکن است در مقام مقایسه با درجات بالاتر در مقابل بروز تغییرات در اوضاع و شرایط اقتصادی از آسیب‌پذیری بیشتری برخوردار باشند‌.
BBB ) کیفیت اعتباری خوب ارزیابی شده و معرف انتظار ریسک اعتباری پایین در شرایط حاضر می‌باشند‌. توان ایفای تعهدات مالی در آنان رضایتبخش بوده ولی احتمال تضعیف این توانایی در شرایط بروز تغییرات در شرایط و اوضاع اقتصادی دور از انتظار نخواهد بود. این درجه‌بندی پایین ترین نوع درجه‌بندی سرمایه‌گذاری تلقی می‌شود‌.
۲) رتبه‌بندی‌های تخمینی (Speculative Grades):
BB) این درجه‌بندی معرف این موضوع است که امکان افزایش ریسک اعتباری به ویژه در هنگام بروز تغییرات نامطلوب اقتصادی دور از انتظار نخواهد بود. با این همه، پرداخت تعهدات مالی از طریق کسب و کار بنگاه یا طرق دیگر امکان‌پذیر است. اوراق بهاداری که در این طبقه ارزیابی می‌شوند، دارای درجه‌بندی سرمایه‌گذاری نیستند.
B ) بسیار تخمینی تلقی می‌شوند. معرف ریسک اعتباری قابل ملاحظه بوده ولی تعهدات مالی در این طبقه‌بندی در حال حاضر پرداخت می‌شوند. با این همه توان پرداخت مستمر تعهدات به شرایط اقتصادی و رضایت بخش بودن و پایداری کسب و کار بنگاه بستگی تام خواهد داشت.
C، CC، CCC ) اوراق بهاداری که در این طبقه‌بندی جای می‌گیرند، از ریسک بالایی درخصوص عدم ایفای تعهدات برخوردار می‌باشند. توان تادیه به موقع تعهدات مالی، تنها به توسعه اقتصادی، رضایت بخش بودن و پایداری کسب و کار بنگاه بستگی خواهد داشت.
در درجه‌بندی CC احتمال عمل نکردن به پاره‌ای از تعهدات وجود داشته و درخصوص درجه‌بندی C نیز، عمل نکردن به موقع تعهدات شرکت صادر‌کننده آن قریب‌الوقوع است.
D، DD، DDD ) عمل نکردن به تعهدات در این نوع از طبقه‌بندی جدی است. به طور کلی، هنگامی که نحوه بازیافت تعهدات تخمینی هستند، با هیچ دقتی نمی‌توان آنها را برآورد کرد.
توجه به موارد زیر می‌تواند به عنوان یک راهنمای عمومی‌مورد استفاده قرار گیرند:
- تعهدات دارای درجه‌بندی DDD دارای بالاترین پتانسیل (توان بالقوه) برای بازیافت ۹۰ الی ۱۰۰‌درصدی مبالغ به تعویق افتاده و بهره متعلقه است.
- تعهدات DD معرف موضوع هستند که پتانسیل (توان بالقوه) بازیافت تعهدات مربوط در حدود ۵۰ الی ۹۰‌درصد برآورد می‌شوند. در حالی که درجه D دارای کمترین ظرفیت بازیافت تعهدات از سوی صادر‌کننده اوراق است (برای مثال کمتر از ۵۰درصد)، آنهایی که در این طبقه جا می‌گیرند بخشی یا تمام بدهی تعهد شده خود را نپرداخته‌اند. همچنین لازم به ذکر است اوراقی که دارای درجه DDD هستند، بالاترین احتمال از سرگیری عملکرد یا کارکرد مستمر را بدون به‌کارگیری یک فرآیند رسمی‌سازماندهی مجدد دارا هستند. در ضمن آنهایی که دارای درجه‌بندی DD و D هستند، عموما دستخوش یک فرآیند رسمی‌سازماندهی مجدد یا انحلال قرار دارند و بالاخره‌ اینکه، در طبقه‌بندی DD احتمال اداکردن سهم بالاتری از بدهی‌های معوق وجود داشته در صورتی که در مورد D، این احتمال که قدرت بازپرداخت بخش عمده‌ای از تعهدات وجود داشته باشد ضعیف خواهد بود.ب) رتبه‌بندی‌های اعتباری کوتاه‌مدت بین‌المللی:‌
ارزیابی اعتباری کوتاه‌مدت برای اغلب بدهی‌ها دارای افق زمانی کمتر از یک سال و برای اوراق بهادار عمومی‌ایالات متحده آمریکا تا سه سال در نظر گرفته می‌شود. در این ارزیابی‌ها، تاکید بیشتر بر وجود نقدینگی لازم جهت ایفای به موقع تعهدات مالی استوار شده است که انواع مختلف این درجه‌بندی‌ها عبارتند از:
F۱ ) نشانگر بالاترین کیفیت اعتباری بوده و دلالت بر دارا بودن وضعیت بسیار مناسب در ایفای به موقع تعهدات مالی دارد. (F۱ می‌تواند دارای یک علامت + هم باشد که یک سابقه اعتباری بسیار قوی در پرداخت تعهدات را بیان می‌کند).
F۲ ) بیانگر کیفیت اعتبــاری خــوب است. در این نوع از درجه‌بندی توان مناسب و رضایت بخشی جهت پرداخت به موقع تعهدات مالی وجود داشته ولی حاشیه اطمینان آن به اندازه درجه ارزیابی F۱ نیست.
F۳ ) مبین کیفیت اعتباری مناسب و توان کافی جهت ایفای تعهدات مالی است. هر چند که بروز تغییرات نامطلوب در شرایط اقتصادی می‌تواند به پایین آمدن این درجه‌بندی به درجه غیر سرمایه‌‌گذاری منجر شود.
B) بیانگر برآورد تخمینی نامطمئن در ایفای تعهدات بوده و آسیب‌پذیری ناشی از بروز تغییرات نامطلوب در اوضاع و شرایط اقتصادی در این نوع از درجه‌بندی محسوس است.
C) در این نوع از ارزیابی، ریسک بالایی درخصوص عمل نکردن به موقع تعهدات قابل مشاهده است، به نحوی که توان پرداخت تعهدات مالی تنها به پایدار بودن وضعیت مطلوب کسب و کار و جو اقتصادی متکی خواهد بود.
D) در این نوع درجه‌بندی، موضوع عمل نکردن بــه تعهدات مالی در حال حاضر یا در آینده‌ای نزدیک به طور کامل جدی تلقی می‌شود.
▪ سایر ملاحظات درباره ارزیابی‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت:
- علامت مثبت یا منفی اضافه شده به یک درجه ارزیابی، مبین ارتباط آن درجه با طبقات اصلی درجات مربوطه است. به نحوی که علامت مثبت (+) توان بالقوه بالا رفتن درجه اعتباری و علامت منفی (-) پتانسیل پایین آمدن درجه مورد نظر را نشان می‌دهند. لازم به ذکر است که‌اینگونه پسوندها در ارزیابی‌های بلندمدت به درجه‌های AAA، و زیرمجموعه CCC و در خصوص ارزیابی‌های کوتاه‌مدت به استثنای درجه F۱ اضافه نمی‌شوند.
- دورنمای ارزیابی، نشانگر جهتی است که احتمالا در یک فاصله زمانی یک تا دو ساله آتی، وضعیت موسسه در آن سمت حرکت خواهد کرد. این دورنما می‌تواند به صورت مثبت، منفی و یا ثابت بیان شود.
● مزایــای انجام رتبه‌بندی اعتبــاری (Credit Ratings)
انجام درجه‌بندی اعتباری در موسسات و بنگاه‌ها و روشن شدن وضعیتشان، از یک سو دستیابی آنان به بازار‌های پولی، سرمایه‌ای و فاینانس را تسهیل کرده و در نتیجه افزایش اعتماد سرمایه‌گذاران را فراهم می‌کنند و از طرف دیگر با کاهش اتکای سرمایه‌گذاران به تضمین‌های بانکی امکان فراهم شدن نقدینگی اضافی را برای شرکت‌ها میسر می‌سازد، شایان ذکر است که انجام این فرآیند، مهمترین پیش نیاز لازم جهت صدور اوراق قرضه بین‌المللی به منظور دستیابی به نقدینگی مورد نیاز بنگاه‌ها از طریق بازارهای مالی بین‌المللی است.
بدیهی است شرکت‌ها و بنگاه‌ها با دارا بودن رتبه اعتباری مناسب، از موقعیت و جایگاه بهتری جهت دریافت وام‌های بانکی و پوشش‌های بیمه‌ای ( ECA) بدون نیاز به تضمین‌های بانکی و دولتی برخوردار خواهند بود.
▪ سرفصل‌های مورد بررسی در فرآیند رتبه‌بندی اعتباری:
اهم مواردی که در انــجام فـرآیند Rating مورد توجه و بررسی موسسات ارزیابی‌کننده قرار
می‌گیرند عبارتند از: استراتژی شرکت،استراتژی محصول، ساختار سازمانی، عملکرد شرکت، چشم انداز و آینده صنعت، استراتژی‌های مالی، امکان سودآوری شرکت، توانایی ایجاد گردش نقدینگی، ساختار سرمایه‌ای، انعطاف‌پذیری مالی، مدیریت ریسک و جایگاه رقابتی.
● جمع بندی:
درجه‌بندی‌های اعتباری بر نرخ بهره‌ای که موسسات می‌توانند براساس آن نسبت به انتشار اوراق بهادار اقدام کرده و بر اینکه آیا قادر به صدور اوراق بهادار هستند، تاثیرگذار خواهند بود. هدف درجه‌بندی اعتباری ارائه رهنمود لازم به سرمایه‌گذاران درخصوص توانایی موسسات در ایفا به موقع تعهدات است.