هدف از این مقاله تشریح ابزار مشتقه و طراحی ابزار نوین برای بازار سرمایه است. شایان ذکر است که این ابزارهای مالی در بسیاری از نقاط دنیا سخت مورد توجه افکار عمومی واقع شده و امید است که در آینده نزدیک بتوان از این ابزار در بازار سرمایه ایران نیز بهره گرفت.

 
ابزارهای مالی مشتقه در بازار سرمایه
 
● مقدمه:
هدف از این مقاله تشریح ابزار مشتقه و طراحی ابزار نوین برای بازار سرمایه است. شایان ذکر است که این ابزارهای مالی در بسیاری از نقاط دنیا سخت مورد توجه افکار عمومی واقع شده و امید است که در آینده نزدیک بتوان از این ابزار در بازار سرمایه ایران نیز بهره گرفت.
مشتقه، گونه ای از ابزار مالی است که فقط، متخصصان فن، از چندوچون عملکرد آنها آگاهی کامل دارند و معمولاً خبرگان حرفه ای روی آنها سرمایه گذاری می کنند.
به طور خلاصه می توان گفت که مشتقه ها (FINANCIAL DERVATIVES) ، قراردادی بین دو یا چند طرف است که پرداختهای آن، براساس موقعیت سنجی (BENCHMARK) تعیین می شود - درواقع، مشتقه ها، ابزارهایی برای کاهش یا انتقال مخاطره (ریسک) به شمار می آیند. برخی از مشتقه ها که توسط شرکتهای بزرگ صادر شده اند، به صورت استاندارد و تضمین شده در بورس، سازمان یافته و معامله می شوند و برخی در حاشیه بورس و به صورت خارج از بورس، با توافق و مذاکره دو طرف انجام می گیرد.
مهمترین گونه مشتقه ها عبارتند از:
▪ قراردادهای سلف(FORWARD CONTRACT): قراردادی است که به موجب آن دو طرف تعهد می کنند در یک تاریخ مشخص با یک قیمت مشخص یک کالا با کیفیت مشخص که کلاً براساس توافق طرفین تعیین خواهد شد را مبادله کنند. در این قرارداد هم پیش شرط این است که تفاوت دیدگاه نسبت به قیمت آینده برای خریدار و فروشنده وجود داشته باشد. براساس قرارداد سلف تمامی مبلغ بایستی قبلاً پرداخت گردد و کالا در سررسید تحویل شود. بدین ترتیب، در این معاملات، غالباً یا پول نقد رد وبدل می شود یا اسنادی که معادل پول نقد به شمار می آیند. یکی از دارائیهایی که معامله سلف آنها بسیار متداول است، نفت خام (مثل نفت خام سبک عربستان، تحویل در ژانویه) است.
▪ قراردادهای آینده: قراردادی است که در آن دو طرف تعهد می کنند که دریک تاریخ مشخص تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس و با یک قیمت مشخص و تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس،. یک کالا با کیفیت مشخص و تعیین شده طبق ضوابط بازار رسمی بورس، را مبادله کنند. مبلغ این معامله یا در زمان معامله قرارداد آینده یا در زمان سررسید معامله قرارداد آینده تعیین می شود.
لذا اگر مبلغ معامله در زمان معامله تعیین شود فروشنده معمولاً نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و خریدار نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید و برعکس در صورتی که مبلغ معامله در زمان سررسید مشخص شود خریدار نگران است که قیمت کالا در آینده بالا رود و فروشنده نگران است که قیمت کالا ثابت مانده یا پایین بیاید. این قراردادها در بازارهای رسمی یا بورس انجام می گیرد و مقداری از مبلغ مورد معامله نزد سازمان بورس به عنوان وجوه تضمین حسن انجام قرارداد قرار می گیرد.
▪ قراردادهای معاوضه ای: قراردادی است که طرفین به موجب آن تعهد می کنند که برای مدت معین (توافق شده) دو دارایی یا منافع حاصله از دو دارایی را با کیفیت مشخص (توافق شده) به نسبت تعیین شده معاوضه کنند. پس از سررسید، هریک از طرفین متعهد است عین دارایی را به صاحب آن مسترد دارد. این دارایی ممکنست فیزیکی یا مالی باشد، این قراردادها به صورت غیررسمی(OVER THE - COUNTER MARKET) انجام می گیرند. نمونه متداول و شناخته شده معاوضه، معامله دو روش پرداخت سود برای یک مبلغ اصل یگانه است. در اینگونـــــه مشتقه، مثلاً پرداخت سود یک وام. ۱۰۰۰ دلاری در ۱۰ سال با نرخ ثابت ۷ درصد با پرداخت سود یک وام ۱۰۰۰ دلاری ۱۰ ساله با نرخی که طی ۱۰ سال تغییر می کند، معاوضه می شود. معاوضه نرخ بهره، معمولاً به سه صورت (نرخ ثابت در برابر نرخ شناور، نرخ شناور در برابر نرخ ثابت و نرخ شناور در برابر نرخ شناور) انجام می شود.
▪ قراردادهای اختیار: مشتقه ای است که براساس آن، به خریدار مشتقه اختیار داده می شود که در مدتی معین و با قیمتی مشخص، اوراق قرضه یا دارایی معلومی (از قبیل سهامی معین یا سبدی از سهام مشخص) را بخرد یا بفروشد. حق انتخاب به این معناست که خریدار، الزامی به انجام معامله یاد شده ندارد. اگر حق انتخاب برای خرید باشد، آن را «حق خرید» و اگر برای فروش باشد «حق فروش» می نامند.
خرید و فروش اختیار خرید(CALL OPTION) : ۱- تحلیل اختیار خرید از دیدگاه خریدار (الف): در صورتی این قرارداد موضوعیت پیدا می کند که دیدگاه خریدار و فروشنده نسبت به قیمت کالا که در اینجا سهام شرکت آلفاست. متفاوت باشد. به عبارتی خریدار تصور می کند که قیمت سهام فوق افزایش خواهد یافت در حالی که فروشنده نگران است که قیمت در ۵۰۰۰ ریال باقی مانده و یا کاهش می یابد.
همان طوری که از نمودار یک می توان نتیجه گرفت چنانچه پس از ۳ ماه قیمت سهام از ۵۰۰۰ ریال کمتر شود خریدار اختیار خرید (الف) قرارداد را اجراء نکرده و فقط ضرر او مبلغی است که برای خرید اختیار خرید پرداخت کرده است که در مورد هر سهم ۵۰۰ ریال خواهد بود. چنانچه قیمت از ۵۰۰۰ ریال بیشتر شود یعنی در ۵۵۰۰ ریال از دید خریدار (الف) بی تفاوت است چون ۵۰۰ ریال برای خرید اختیار پرداخت کرده و ۵۰۰۰ ریال هم برای خرید ورقه سهم که مجموعاً ۵۵۰۰ ریال می شود. اما چنانچه قیمت سهام فراتر از ۵۵۰۰ ریال شود مسلماً سود عاید این خریدار خواهد شد.
۱) تحلیل اختیار خرید از دیدگاه فروشنده (ب):
در صورتی که فروشنده (ب) با دریافت ۵۰۰ ریال در ازای هر سهم اختیار خرید را به خریدار (الف) فروخته باشد، چنانچه قیمت کمتر از ۵۰۰۰ ریال باشد طبعاً قرارداد اجرا نخواهد شد و فروشنده (ب) یک درآمد از این بابت خواهد داشت ولی چنانچه قیمت بیشتر از ۵۰۰۰ ریال شود یعنی در ۵۵۰۰ ریال وضعیت بی تفاوتی وجود دارد ولی برای قیمت بیش از ۵۵۰۰ ریال قطعاً فروشنده (ب) ضرر خواهد کرد، زیرا سهامی که ارزش آن مثلاً ۶۰۰۰ یا ۷۰۰۰ ریال است را مجبور است به قیمت ۵۰۰۰ ریال معامله کند.
▪ خرید و فروش اختیار فروش : ۱(PUT POTION) - تحلیل اختیار فروش از دیدگاه خریدار (ب): با همان مفروضات قبلی فروشنده سهام (ب) که خریدار اختیار فروش است با پرداخت مثلاً ۵۰۰ ریال به خریدار سهام (الف)، اختیار فروش ۱۰۰۰۰ سهم را به قیمت ۵۰۰۰ ریال خریداری کرده است و مدت قرارداد نیز سه ماه تعیین شده است. در سررسید قیمت سهام ممکن است کمتر یا بیشتر از ۵۰۰۰ ریال باشد
چنانچه در سررسید قیمت سهام کمتر از ۵۰۰۰ ریال باشد فروشنده (ب) سود می کند چون سهامی که قیمت آن مثلاً ۴۰۰۰ ریال شده را به قیمت ۵۰۰۰ ریال به فروش می رساند. قیمت در نقطه بی تفاوتی ۴۵۰۰ ریال است چون در این حالت ارزش سهام فروخته شده ۴۰۰۰ ریال به علاوه ۵۰۰ ریال اختیاری خریدار شده که جمعاً ۴۵۰۰ ریال خواهد شد. هر قیمتی بالاتر از ۴۵۰۰ ریال به زیان برای فروشنده (ب) منجر خواهد شد. مثلاً اگر قیمت سهام ۶۰۰۰ ریال باشد، فروشنده سهامی را که دارای ارزش ۶۰۰۰ ریال است را به قیمت ۵۰۰۰ ریال باید معامله کند که در این صورت از اجرای اختیار خودداری کرده و زیان او همان ۵۰۰ ریال خواهد بود.
۲) تحلیل اختیار فروش از دیدگاه فروشنده (الف):
همان طوری که از نمودار ۴ می توان نتیجه گرفت، چنانچه قیمت سهام کمتر از ۴۵۰۰ ریال باشد خریدار سهام (الف) زیان خواهد کرد چون سهامی که قیمت آن در بازار مثلاً ۴۰۰۰ ریال است را مجبور است به قیمت ۵۰۰۰ ریال خریداری کند. باتوجه به اینکه مبلغ ۵۰۰ ریال بابت فروش اختیار فروش دریافت کرده، که زیان خالص با احتساب این مبلغ محاسبــــه می شود. در صورتی که قیمت سهام بیش از ۵۰۰۰ ریال باشد قرارداد به اجرا گذاشتـــه نمی شود و فقط درآمد فروشنده اختیار (الف) همان ۵۰۰ ریال خواهد بود.