آیا حق با ناشر است؟

در شرایطی که کتابخانه‌های دانشگاه‌ها عمدتا کتاب‌های روز رشته‌های تخصصی را ندارند یا کم دارند یا با شرایط دارند یا برای کسانی خاص دارند، وجود کتابخانه‌ای مجازی که موتور جست و جویی فوق‌العاده داشت و از قضا برای کتاب‌های یافت‌شده لینک‌هایی به برخی سایت‌های اشتراک‌گذاری فایل می‌داد که به راحتی می‌شد نسخه‌ الکترونیکی کتاب را دانلود کرد، غنیمتی بود.
چندی پیش این کتابخانه‌ مجازی به حکم نظام قضایی آلمان تعطیل شده است. این یعنی دست محققین از یک منبع خوب کوتاه شد. از ناراحتی برآمده از این واقعه که بگذریم، سوالاتی مهم باقی می‌ماند که تامل درباره‌ آنها، هیچ فایده‌ای که نداشته باشد، لااقل ما را نسبت به کنش‌های خودمان و کنش‌های دیگران و موضوعات پیرامون آنها آگاه‌تر می‌کند؛ آگاهی قطعا لازمه‌ هر فعالیت عقلانی
است.
آیا کتابخانه‌ مجازی با لینک دادن به سایتی که بتوان از آن کتاب را دانلود کرد، حق کسانی را ضایع کرده است؟ این سوالی است که به نظر من پاسخ به آن بسیاری از دیگر مسایل مطرح پیرامون این اتفاق را نیز پوشش می‌دهد. برای تامل در مورد این پرسش بهتر است از ادعای مدعیان آغاز کنیم؛ آنها می‌گویند با وجود این کتابخانه‌ مجازی حق مولفان کتاب و ناشران ضایع شده است. اما مولفان و ناشران چه حقی دارند؟ یا به عبارتی دقیق‌تر، حق آنها را چطور می‌توان تعریف کرد؟
به نظر می‌رسد بررسی مساله‌ حقوق ناشر و مولف بدون در نظر گرفتن یک ساختار حقوقی بی‌معنا است. ناشران و مولفان بر همین اساس می‌گویند عملکرد library.nu کپی‌رایت را زیر سوال برده است. واضح است که اگر در قانون کپی‌رایت ذکر شده باشد که معرفی یک کتاب به همراه گذاشتن لینک دانلود آن از سایتی دیگر، معارض کپی‌رایت است، دیگر دعوایی وجود نخواهد داشت. اما برای من این که چنین گزاره‌ای در کپی‌رایت آمریکا وجود دارد یا خیر، اهمیتی ندارد. البته اگر شهروند آمریکا بودم، به این قانون پایبند می‌بودم، اما مساله‌ مهم‌تر این است که بر اساس چه استدلالی می‌توان چنین حقی قائل شد تا چنین قانونی موجه باشد؟ در واقع این قانون خود متکی به کدام گزاره‌ بدیهی‌ است؟
بگذارید از گزاره‌ای بدیهی‌ در حقوق لیبرال شروع کنیم: معامله‌ای معتبر است که دو طرف راضی باشند و البته آن‌چه معامله می‌شود در مالکیت آنها باشد. حال مدعیان می‌توانند بگویند معاملاتی که library.nu صورت می‌داد، معتبر نیست، چون مالکیت کتاب‌ها از آن او نیست. اما مساله این است که library.nu اصلا معامله‌ای صورت نداده است. او به ازای دانلود کتاب‌ها پولی دریافت نمی‌کرد.
می‌توان مساله را به گونه‌ دیگری دید. فرض کنید ناشر، کتاب را به این شرط می‌فروشد که شما آن را برای دانلود در جایی به اشتراک نگذارید و در صورتی که شما چنین کنید، او معامله را باطل بداند و از شما درخواست جریمه کند یا قانون را برای مجازات شما فرابخواند. بنابراین می‌توان معامله‌ بین خریدار و ناشر را چنین فرض کرد که در ضمن آن خریدار متعهد شده است در صورت تخلف از شرط یاد شده، مورد تعقیب قانونی قرار گیرد. چنین معامله‌ای قابل تعریف است و به نظر من عقل متعارف چنین معامله‌ای را غیرمعتبر تلقی نمی‌کند.
حال که محل نزاع روشن شده است، بهتر است برخی ابهامات جهان واقعی را مطرح کنیم. هر چند یکی از تفاسیری که از کپی‌رایت می‌توان داشت، چیزی است که در بالا بیان شد، اما آیا شرط‌های ضمن خرید کتاب، برای خریدار همین‌قدر واضح است؟ به عبارتی آیا وقتی کسی کتاب می‌خرد می‌داند که در صورت آپلود آن در یک سایت اشتراک‌گذاری می‌تواند مورد پیگرد قرار گیرد؟ به نظرم این موضوع آن قدر که در مورد مثلا نرم‌افزار آفیس واضح است، در مورد کتاب واضح نیست. اگر این وضوح وجود ندارد، تخلف چندان قابل پیگیری نخواهد بود.
نکته‌ دیگر این که آیا به راستی این قانون به نفع ناشر و مولف است؟ یعنی آیا با فرض رعایت دقیق این قانون و عدم بروز هیچ تخلفی در این موارد، ناشر و مولف منفعت مالی بیشتری کسب خواهد کرد؟ این موضوع البته ربطی به معتبر بودن آن تعریف معامله‌ای که در بالا ذکر شد، ندارد؛ اما می‌توان با ناشران و مولفان وارد این گفت‌وگو شد که شما را از چنین معامله‌ دست و پاگیری چه سود؟ کسانی که کتاب دانلود می‌کنند عموما آن‌هایی هستند که دسترسی آسانی برای خرید کتاب ندارند و از آن گذشته احتمالا پول کافی برای خرید نیز ندارند؛ یعنی در صورتی که نتوانند چنین کنند، حاضرند زحمت تهیه‌ کتاب از کتابخانه‌ها را به جان بخرند، اما کتاب را نخرند. از دیگر سو این مساله خود نوعی تبلیغ رایگان کتاب‌ها است.
بسا کسانی که به خاطر سهل بودن همین دانلودها با نویسنده‌ای آشنا شده‌اند و به او علاقه‌مند و بعد حتی کتابش را خریده‌اند؛ بسا محققانی که خواندن همین کتاب‌های دانلودی موجب رشد آنها شده و توانایی خرید کتاب‌های پیشرفته‌تر و بیشتر را پیدا کرده‌اند. به هر حال این مساله‌ای قابل تحقیق و البته چانه‌زنی است که کدام مسیر واقعا به سود مولفان و ناشران است؛ احکامی چنین و وجود کتابخانه‌های مجازی چنان، لااقل خوبی‌شان طرح چنین سوالات بنیادی است.