اکنون که جمعیت جهان از مرز هفت میلیارد نفر گذشته، بار دیگر بحث درباره ازدحام جمعیت و رشد بی‌رویه آن بالا گرفته است. اما در بسیاری از مناطق ثروتمند جهان، ما چنان بیش از حد پا را محکم بر ترمز جمعیتی فشرده‌ایم که شاید اثرات آن به انحطاط اقتصاد ما کمک کند.

پیرشدن جمعیت، اقتصاد ما را خفه خواهد کرد



برخی معتقدند جمعیت جوان می‌توانند همه‌چیز را هدایت کنند: از بهار عربی گرفته تا معجزه‌ اقتصادی چین و شاید حتی زوال کنونی غرب.
مثال نخست ژاپن است. اقتصاددان‌ها می‌گویند که جهان توسعه‌یافته در حال تجربه‌کردن همان پدیده‌ای است که ژاپن در دهه‌ 1990 با آن رویارو شد و آن به اصطلاح «دهه‌ بر باد رفته»‌ رکود اقتصادی را پشت سر گذاشت؛ رکودی که هرگز نتوانست عواقب آن را به طور کامل از سر بگذراند. برخی معتقدند این اتفاق، یعنی ناتوانی ژاپن در کنترل عواقب رکود اقتصادی دهه 90، به این خاطر است که جمعیت جوان ژاپن به‌شدت روبه کاهش است.
ژاپن پیرترین جمعیت جهان را دارد، برای مثال امید به زندگی زنان در این کشور به‌طور متوسط 86 سال است [1]. در عین حال این کشور یکی از پایین‌ترین نرخ‌های باروری زنان در کل کره زمین را به خود اختصاص داده است، به نحوی که ژاپن با نرخ میانگین 2/1 نوزاد برای هر زن، تنها در حدود نیمی از «نرخ جایگزینی» [2] را برای حفظ میزان جمعیت کنونی خویش دارا است. در عین حال متوسط سن شهروندان این کشور، هم‌‌اکنون 40 سال است و به علاوه از هر چهار نفر، یک نفر بالای 65 سال سن دارد.
این وضعیت، چرخش غیرمنتظره‌ای در کشور ژاپن به حساب می‌آید. ژاپن در گذشته‌ای نه چندان دور کشوری جوان بود. ژاپن به‌عنوان بهترین نمونه از اقتصاد آسیایی، دوره رشد بالا و رونق قابل توجه اقتصاد خود را مدیون تعداد بسیاری نیروی کار جوان در آن زمان است. جوانان مزبور آن چنان سرگرم کار شدند که زاد و ولد یادشان رفت! سپس پیر شدند و نتیجه اینکه ژاپن که با عنوان «سرزمین خورشید در حال طلوع» به آن اشاره می‌شد، بدل به سرزمین خورشید در حال غروب شده است.
و تعداد زیادی از اقتصادهای توسعه‌یافته دنیا هم، به همان جایی رهسپار شد که ژاپن رفت. اکنون اقتصادی که به‌تازگی در اروپا بی‌ثبات شده، ایتالیای برلوسکونی است. تغییرات جمعیتی بی‌شک در این اتفاق نقش داشته‌اند. یعنی ایتالیا، به لطف نرخ بارداری پایین بدل به دومین کشور پیرجهان شده است.
طوفان رشد اقتصادی در اقتصادهای در حال رشد آسیا با کاهش نرخ باروری زنان و افزایش میانگین سن جمعیت، در حال فروخفتن است. چین امروز جوان و سرزنده است، اما سیاست تک‌فرزندی جلوی رشد جمعیت را گرفته است. ظرف یک دهه آینده جمعیت چین نیز رو به کاهش خواهد گذاشت و سپس چین دارای عظیم‌ترین جمعیت پیر دنیا خواهد شد. رونق کنونی به زودی جای خود را به ورشکستگی خواهد داد.
خاورمیانه نماینده‌ مرحله ابتدایی‌تری از این مسیر جمعیتی است. کشورهای زیادی در این منطقه با انبوهی جمعیت جوان مواجه هستند. با این وجود، اکثریت حکومت‌های خاورمیانه توانایی استفاده از این ظرفیت بالقوه جمعیت جوان برای رونق اقتصاد خود را نداشته‌اند. اما بنا به برخی تحلیل‌ها، این جمعیت جوان اسلام‌گرایی را رونق داده‌ و اکنون از عوامل مهم حرکات انقلابی موسوم به «بهار عربی» محسوب می‌شود.
در حال حاضر، اکثریت مردم مصر، تونس و سوریه را جوانان تشکیل می‌دهند که همین جوانان به خیابان‌ها آمدند و می‌آیند و خواستار اصلاحات دموکراتیک هستند. یک نسل پیش‌تر، اکثریت جمعیت این کشورها را افراد میانسالی تشکیل می‌دادند که در خانه‌ها می‌ماندند و به تربیت فرزندان خود مشغول می‌شدند. جوانان، چه در راستای رشد اقتصادی و چه برای مطالبه دموکراسی، نیروهای پویایی جهت تغییر در هر جامعه‌ای هستند. اما با پیرشدن جوامع، این پویایی نیز رخت برمی‌بندد.
با این حساب، پیر شدن، رسم و راه جدید جهان ما است. نمی‌توان نشانه‌های این پیرشدن را در مباحثات عمومی شکل‌گرفته حول هفت‌ میلیارد نفری ‌شدن جمعیت جهان دید، اما فرزندان زاده‌شده از زنان امروز نسبت به مادران این زنان در 40 سال پیش، به نصف کاهش یافته است: امروز در سطح جهان، به طور میانگین به ازای هر زن، دو و نیم نوزاد داریم؛ در حالی که 40 ‌سال پیش این عدد معادل پنج بود. همچنین این عدد در بسیاری از کشورهای در حال توسعه ــ از جمله برمه، ویتنام، چین و اکثریت نقاط هند جنوبی ــ نیز زیر دو نفر است.
در بلندمدت کافی نخواهد بود که این عدد را بالا نگه داریم. بسیاری پیش‌بینی می‌کنند که نقطه‌ اوج جمعیتی در اواسط قرن رخ خواهد داد و پس از آن کاهش جمعیت خواهیم داشت. در هر حال، نقطه‌ اوج هر زمانی فرا برسد، پیرشدن جمعیت جهان در کلیه کشورها، واقعیتی مسلم است.
به نظر من بخش قابل توجهی از رونق و شکوفایی اقتصادی قرن بیستم حاصل جمعیتی در حال انفجار و جوان بود. این رونق با پیرشدن ما تمام خواهد شد. شاید «دهه بربادرفته‌» ژاپن و تکرار کنونی آن در سرتاسر جهان غرب، نخستین نشانه این اتفاق باشد. تنها مساله زمان مطرح است. همه ما می‌دانیم که نمی‌توانیم به شیوه‌ای که تاکنون زیسته‌ایم، ادامه دهیم، ضیافت رونق اقتصادی تمام شده است.
* [email protected]

پاورقی (مترجم):
[1]: شاخص «امید به زندگی»، میانگین سن مرگ‌های ثبت‌شده در یک کشور، در یک سال مشخص را نشان می‌دهد. هم‌اکنون استانداردهای بسیار بالای بهداشت و تغذیه در ژاپن، باعث شده است که این کشور بالاترین میزان «امید به زندگی» را در سطح جهان داشته باشد.
[2]: «نرخ جایگزینی» (Replacement Rate)، به نرخ باروری میانگین 2 فرزند به ازای هر زن اشاره دارد. علت اطلاق عنوان «جایگزینی» آن است که انتظار می‌رود اگر هر زن در طول عمر خود 2فرزند داشته باشد، این 2 فرزند پس از فوت پدر و مادرشان جایگزین آنها شده و میزان جمعیت در سطح فعلی حفظ می‌شود.