همان‌گونه که می‌دانیم، به موجب بند «ز» ماده 7 اساسنامه قانونی سازمان حسابرسی، مرجع تخصصی و رسمی تدوین اصول و ضوابط حسابداری و حسابرسی در کشورمان، سازمان حسابرسی است.

سازمان حسابرسی و ضرورت دقت جدی در ترجمه استانداردها

آن‌گونه که در وب‌سایت سازمان حسابرسی آمده است، فرآیند تدوین استانداردهای حسابرسی بدین‌گونه است: کمیته تدوین استانداردهای حسابرسی، استانداردهای مورد نیاز برای تدوین یا تجدید نظر را مشخص می‌کند، سپس کارهای مطالعاتی و تحقیقاتی لازم از طریق کارشناسان مدیریت و تدوین استانداردها صورت می‌گیرد، استانداردهای سایر کشورها و استانداردهای بین‌المللی و تحقیقات انجام شده، روش‌های متداول در ایران و مسایل قانونی مرتبط با موضوع، شناسایی و گزارشات مطالعاتی ارایه می‌شود. چنانچه تدوین استاندارد در این مورد لازم تشخیص داده شود، پیش‌نویس مقدماتی استانداردهای حسابرسی توسط گروه‌های کارشناسی و با توجه به گزارشات مطالعاتی تهیه می‌شود. کمیته تدوین استانداردهای حسابرسی، بررسی‌های گسترده و عمیق خود را انجام می‌دهد و پس از اصلاحات، پیش‌نویس استاندارد را نهایی می‌کند. این پیش‌نویس در صورت لزوم و براساس نظرات دریافت شده از عموم و اشخاص صاحب‌نظر اصلاح می‌شود و پس از تصویب کمیته فنی، هیات عامل و مجمع عمومی سازمان حسابرسی، متن نهایی استاندارد حسابرسی منتشر می‌شود و لازم‌الاجرا است.
به نظر می‌رسد این فرآیند کاملا دارای ساختاری سیستماتیک و توام با نظارت و کنترل است و خروجی آن، استانداردهای مورد نیاز و حلال مشکلات جامعه حرفه‌ای کشورمان و بدون هیچ عیب و نقصی است.
اما در عمل، وضع به گونه‌ای دیگر است. استانداردهای بین‌المللی حسابرسی پس از صرف مدت زمانی طولانی از تاریخ انتشار، به فارسی ترجمه می‌شوند و در برخی موارد، اگر مغایرت قانونی مشخصی ملاحظه شود، تنها در مورد یادشده، اصلاحاتی صورت می‌پذیرد.
با توجه به ترجمه استانداردهای بین‌المللی حسابرسی 700، 705، 706، 710 و 720 به فارسی توسط سازمان حسابرسی و لازم‌الاجرا شدن آن در حسابرسی صورت‌های مالی که دوره مالی آنها از 01/01/1390 به بعد شروع می‌شود، لازم بود که کتاب حسابرسی جلد 1 خود را که در سال 1388 منتشر شده بود، براساس این استانداردها اصلاح کنم. بر همین اساس شروع به مطالعه این استانداردها کردم. یکی از آنها، استاندارد حسابرسی 705 با عنوان اظهارنظرهای تعدیل شده در گزارش حسابرس مستقل بود.
یکی از مواردی که به موجب این استاندارد منجر به اظهارنظر تعدیل شده می‌شود، محدودیت در کسب شواهد کافی و مناسب است. به موجب ادبیات حسابرسی، در زمان وجود محدودیت، حسابرس قادر به کسب شواهد کافی و مناسب نیست بنابراین وجود تحریف،‌ امکان‌پذیر است. همچنین تحریف احتمالی می‌تواند دارای آثار با اهمیت بر صورت‌های مالی باشد یا نباشد. بنابراین در هنگام وجود محدودیت، نمی‌توان به طور قاطع حکم کرد که تحریفی وجود دارد یا ندارد.
هنگامی که داشتم استاندارد حسابرسی 705 سازمان حسابرسی را که همان ترجمه استاندارد بین‌المللی حسابرسی است، مطالعه می‌کردم، ادبیات به کار رفته در ترجمه استاندارد در موارد توضیح نوع اظهارنظر در موارد وجود محدودیت با اهمیت یا با اهمیت و فراگیر (اساسی) برایم غیر قابل هضم بود.
در بند 7 استاندارد آمده است: «حسابرس باید زمانی نظر مشروط ارایه کند که قادر به کسب شواهد حسابرسی کافی و مناسب برای اظهارنظر نباشد و به این نتیجه برسد که آثار احتمالی تحریف‌های کشف نشده بر صورت‌های مالی می‌تواند با اهمیت باشد ولی فراگیر نیست. در بند 9 استاندارد نیز آمده است: «حسابرس در صورتی که قادر به کسب شواهد حسابرسی کافی و مناسب برای اظهار نظر نباشد و به این نتیجه برسد که آثار احتمالی تحریف‌های کشف نشده بر صورت‌های مالی می‌تواند با اهمیت و فراگیر (اساسی) باشد، باید عدم اظهارنظر ارائه‌ کند.»
یک بخش مشترک در بندهای 7 و 9 این استاندارد، این عبارت است: «آثار احتمالی تحریف‌های کشف نشده بر صورت‌های مالی». معنی این عبارت در ادبیات فارسی این است که: حسابرس به این نتیجه برسد تحریف‌های کشف نشده‌ای وجود دارند که دارای آثار احتمالی بر صورت‌های مالی است. این عبارت برایم خیلی عجیب بود زیرا تا کنون فرض بر این بود که در زمان وجود محدودیت، تحریف می‌تواند وجود داشته باشد یا وجود نداشته باشد و حسابرس نمی‌تواند با صراحت بگوید تحریف کشف نشده‌ای وجود دارد. زیرا زمانی حسابرس می‌تواند بگوید تحریف وجود دارد که محدودیت وی برطرف شده و شواهد کافی و مناسب برای این ادعای خود جمع‌آوری کرده باشد. ولی به موجب استاندارد حسابرسی ترجمه شده جدید، حسابرس هنگامی به لحاظ وجود محدودیت با اهمیت یا با اهمیت و فراگیر (اساسی) می‌تواند اظهارنظر خود را تعدیل کند که: 1- به این نتیجه برسد که تحریف کشف نشده وجود دارد. 2- آثار احتمالی تحریف کشف نشده وجود داشته بر صورت‌های مالی، با اهمیت یا با اهمیت و فراگیر (اساسی) باشد.
برایم خیلی عجیب بود که چگونه هیات تدوین استانداردهای بین‌المللی حسابرسی و اطمینان بخشی (IAASB) چنین استانداردی وضع کرده است، زیرا با هیچ عقل و منطقی جور در نمی‌آید. تنها چیزی که فکرش را نمی‌کردم، وجود ایراد در ترجمه استاندارد به فارسی آن هم در خلال این فرآیند ساختاری و سیستماتیک تدوین استاندارد پیش گفته در سازمان حسابرسی بود.
ولی، مشکل همین بود. ایراد در ترجمه متن استاندارد به فارسی به حدی که صورت مساله عوض شده است. وقتی که متن انگلیسی را نگاه کردم، از عبارت زیر استفاده شده بود:
Possible effects on the financial statements of undetected misstatements, if any,
همه عبارت ترجمه شده بود به استثنای «If any» و همین مساله‌ساز شده بود. پیش خودم گفتم شاید امکان داشته باشد علاوه بر بندهای 7 و 9، ایرادهای دیگری در ترجمه در مباحث مربوط به محدودیت در استاندارد وجود داشته باشد و همین هم بود. عین همین مورد در بخش‌های «الف» و «ب» بند 13 نیز تکرار شده‌بود.
در بخش الف بند 5 استاندارد نیز عبارتی با این مضمون آمده است: «یا آثار تحریف‌های احتمالی بر صورت‌های مالی». در بندهای 7 و 9 و 13 استاندارد، عبارت «آثار احتمالی تحریف‌ها» آمده و در بند 5، عبارت «آثار تحریف‌های احتمالی». مگر می‌شود استاندارد‌گذار بین‌المللی از دو عبارت متفاوت استفاده کرده باشد؟ یا نکند ترجمه دچار مشکل است؟ ظاهرا این بار هم مشکل از ترجمه است. متن انگلیسی استاندارد می‌گوید:
Possible effects on the financial statements, of misstatements, if any,
در این‌جا نیز نه تنها بخش اول عبارت به درستی ترجمه نشده است، بلکه طبق معمول از if any نیز غفلت شده است. وجود چنین اشکالاتی آن هم تنها در ترجمه استانداردها در فرآیند پیش گفته تدوین استانداردها در سازمان حسابرسی می‌تواند نگران‌کننده باشد، زیرا آثار ناشی از به کارگیری این استانداردها در عمل، غیر‌قابل جبران خواهد بود. تصور کنید که از تاریخ لازم‌الاجرا شدن این استاندارد، با استناد به بندهای 7 و 9 آن، هیچ‌گونه بندی در مورد محدودیت در کسب شواهد کافی و مناسب حسابرسی با این توجیه که حسابرس از وقوع تحریف در حوزه محدودیت مطمئن نشده است، در گزارش‌های حسابرسی درج نشود. در این صورت چه خواهد شد؟ و آیا می‌توان به حسابرسان خرده گرفت که چرا محدودیت‌ها در گزارش حسابرس درج نشده است؟ احتمالا حسابرسان جواب می‌دهند زیرا طبق استاندارد عمل کرده‌ایم. از سوی دیگر، اگر در فرآیند ساده ترجمه استانداردها چنین مشکلاتی روی دهد، در صورتی که خودمان می‌خواستیم استاندارد ملی را بنویسیم چه می‌شد؟ با توجه به موارد پیش گفته و اهمیت بسیار زیاد استانداردهای گزارشگری حسابرسی که خروجی کار حسابرسان است، لازم است سازمان حسابرسی: 1- اصلاح لازم را از بابت موارد پیش گفته در استاندارد حسابرسی 705 انجام دهد. 2- دقت و نظارت کافی در فرآیند ترجمه استانداردها به عمل آورد تا از وجود چنین اشکالاتی جلوگیری شود. همچنین به همکاران حرفه‌ای نیز توصیه می‌شود تنها به ترجمه فارسی استانداردها بسنده نکنند و متن استاندارد‌ها به زبان اصلی را نیز مطالعه کنند، زیرا علاوه بر امکان وجود ایرادهایی اینچنینی، ترجمه استاندارد هیچ‌گاه نمی‌تواند مفهوم آن را به طور کامل به زبان فارسی بازگردان کند.