پیش نیازهای اصلی اجرای رتبه بندی در ایران تشریح شد


رتبه بندی اعتباری یا اصطلاحا Credit Rating عبارت است از نظر موسسه رتبه بندی در مورد کیفیت اعتباری ناشر یا یک تعهد مالی مشخص که می تواند در قالب یک عدد یا حرف بیان شود. درواقع اظهار نظر مزبور درخصوص احتمال نکول تعهدات ناشر یا اوراق بهادار مشخصی بوده و بسیاری از سرمایه گذاران براساس این نظر، درخصوص احتمال بازگشت یا عدم بازگشت سرمایه خود تصمیم گیری می کنند.
در این حوزه شرکت های بزرگی در سطح دنیا فعالیت می کنند که براساس متدولوژی های کمی و کیفی نسبت به ابعاد مختلف تعهدات مالی بررسی های لازم را انجام می دهند. به این ترتیب می توان این گونه عنوان کرد که موسسات رتبه بندی ریسک های مختلفی که می تواند تعهدات ناشر یا اوراق بهادار را متاثر کند محاسبه و لحاظ می کنند به عنوان مثال ناشری که رتبه AAA دریافت می کند به این معنی است که به احتمال بسیار بالایی نکول نخواهد داشت.
با توجه به گسترش روزافزون خدمات مالی در سراسر دنیا، همواره یکی از دغدغه های سرمایه گذاران عدم آشنایی افراد و گروه‌هایی است که گاه حتی در دو نقطه مختلف جهان قصد همکاری با یکدیگر را دارند. به همین دلیل در اکثر کشورهای جهان ، موسسات رتبه بندی، فعالیت هایی را در زمینه اعتباردهی به اشخاص یا گروه های خاص انجام می دهند که با توجه به آن ها سرمایه گذاران بتوانند تصمیم صحیحی را اتخاذ کنند. در واقع افزایش تقاضای اعتبار، رقابت و ایجاد بخش های نوین در اقتصاد، فرصت های جدیدی را برای موسسات رتبه بندی به وجود آورده که با به کارگیری ابزارها و روش های جدید، خدمات مناسبی را ارایه دهند،بنابراین چنانچه موسسات رتبه بندی به فعالیت بپردازند، می توان ریسک های موجود در بازارهای مختلف را کاهش داد و افراد با اطمینان خاطر بیشتری سرمایه گذاری کرده یا به یکدیگر تسهیلات ارایه دهند.
در این رابطه حافظ عزیزی نقش کارشناس بازار سرمایه در گفت وگوی تفصیلی با فارس، ابعاد این موضوع جدید و جایگاه رتبه بندی را تشریح و پیش نیازهای اصلی اعمال رتبه بندی در ایران را اعلام کرد.

* توانمندسازی عوامل بازار سرمایه
 
وی با یادآوری این نکته که بیش از 100 سال از فعالیت موسسات رتبه بندی می گذرد،اظهار داشت: موسسات رتبه بندی نظرات خود را در مورد اعتبار منتشرکنندگان اوراق بهادار و تعهدات مالی ارایه می دهند. در این مدت زمان، اهمیت نظرات آن ها برای سرمایه گذاران و سایر مشارکت کنندگان بازار و تاثیر این نظرات بر بازارهای اوراق بهادار به طور قابل ملاحظه ای افزایش یافته است. این مساله به دلیل افزایش تعداد منتشرکنندگان و به تبع آن افزایش محصولات مالی متنوع و پیچیده مانند اوراق بهادار با پشتوانه دارایی و فعالیت های اعتباری است.
عزیزی نقش با بیان اینکه جهانی سازی بازارهای مالی همچنین باعث توسعه نقش موسسات رتبه بندی در کشورهای خارجی شده ادامه داد: امروزه موسسات رتبه بندی به طرق مختلف در بازارهای اوراق بهادار موثر بوده و در دسترسی منتشرکنندگان به سرمایه، ساختاردهی معاملات و توانمندسازی عوامل بازار در سرمایه گذاری نقش دارند،بنابراین نه تنها اعتبار سرمایه گذاری رتبه بندی می شود بلکه مطلوبیت اقتصادی آن نیز برای سرمایه گذار رتبه بندی خواهد شد.
وی افزود: شرکت رتبه بندی، سازمانی حرفه ای است که بر اساس استقلال، شفافیت، اعتبار و افشاسازی، خدمات تحلیلی ارایه می دهد. یک شرکت رتبه بندی، در فعالیت خود با دولت ارتباط نداشته و از تمامی بانک های سرمایه گذاری و سازمان های مشابه مستقل است. این شرکت تحت عنوان واحد رتبه بندی شناخته شده و اساسا به خواسته سرمایه گذار بستگی دارد به این معنا که ملاک اصلی، سرمایه گذاری است که قضاوت رتبه بندی را درباره مورد خاصی قبول می کند.
به گفته وی نقش های مختلفی را می توان برای رتبه بندی در بازار سرمایه متصور شد. برای مثال، موسسات رتبه بندی با انتشار اطلاعات، نقش ارزش گذاری را ایفا می کنند. این موسسات اطلاعات مرتبط و گسترده ای به منظور ارزیابی کیفیت اعتباری گردآوری و تجزیه و تحلیل کرده که برای بسیاری از فعالان بازار مانند سرمایه گذاران، مدیران پرتفوی، شرکت های طرف خرید، شرکت های طرف فروش و سایرین قابل استفاده است. قاعدتا برای چنین اظهارنظری باید بسیاری از ریسک های مختلف مانند ریسک کشور، صنعت و شرکت در حوزه های مختلف بررسی شود و به همین دلیل است که موسسات رتبه بندی گزارشات منظمی در خصوص ریسک کشورها و صنایع مختلف را منتشر می کنند.
این کارشناس با اشاره به اینکه امروزه این موسسات، رتبه بندی بدهی ناشران شرکتی و دولتی را آغاز کرده و متدولوژی و معیارهای آن در این زمینه پیشرفت قابل ملاحظه ای کرده ، به گونه ای که موجب خلق محصولات مالی جدید شده است، خاطر نشان کرد: رتبه بندی اعتباری، بیانگر نظر موسسه رتبه بندی در مورد میزان اعتبار متعهد یا میزان اعتبار متعهد با توجه به اوراق قرضه پشتوانه دار یا سایر تعهدات مالی است که بر اساس ریسک های مرتبط طبقه بندی می شوند. طی سالیان گذشته رتبه بندی اعتباری مقبولیت بسیاری از سرمایه گذاران را جلب کرده و به عنوان ابزاری جهت تمایز میزان اعتبار مورد استفاده قرار می گیرد.
عزیزی نقش تاکید کرد: رتبه بندی هیچ گاه توصیه هایی مبنی بر خرید، فروش یا نگهداری اوراق بهادار به خصوصی ارایه نمی کند. همچنین رتبه بندی هیچ گاه به این مساله اشاره نمی کند که سرمایه گذاری در زمینه خاصی از مزیت برخوردار است. رتبه بندی بر اساس اطلاعات عام و ویژه صورت می گیرد.
وی افزود: اطلاعات عام در فرآیند رتبه بندی شامل آن دسته از اطلاعاتی می شود که از طریق کمیسیون بورس و اوراق بهادار، گزارشات خبری، گزارشات صنعت، روند قیمت سهام و اوراق قرضه، اطلاعات منتشر شده از طرف بانک مرکزی و وکالت نامه ها گردآوری شده باشد. اطلاعات ویژه شامل موافقت نامه های اعتباری، اکتساب شرکت ها و پیش بینی های تجاری می شود.اطلاعات ویژه معمولابر اساس توافقات محرمانه بین شرکت رتبه بندی و منتشر کننده تهیه می شود یا این گونه قرار بسته شده که شرکت رتبه بندی برخی از اطلاعات را به طور محرمانه نگهداری کند.

* چهار گروه استفاده از رتبه بندی اعتباری

وی در بخش دیگری از اظهارات خود به نحوه استفاده مشارکت کنندگان بازار از رتبه بندی اعتباری و نقش آن ها در بازار اشاره و در چهار بخش توضیح داد و گفت: بخش اول، منتشرکنندگان هستند. این افراد براساس دلایلی مانند بهبود قیمت و موقعیت بازار تعهدات مالی، راضی کردن سرمایه گذاران و وام دهندگان از رتبه بندی اعتباری استفاده می کنند. این امکان وجود دارد که رتبه بندی های اعتباری به طور خصوصی و عمومی از یک یا بیش از یک شرکت رتبه بندی انجام گیرد.
عزیزی نقش افزود: در بازارهای خاصی مانند آمریکا، اوراق قرضه بلندمدت شرکتی، اوراق قرضه ای که تنها از طرف یک شرکت رتبه بندی شده است امکان دارد نسبت به اوراقی که از طرف دو شرکت رتبه بندی شده باشد به قیمتی پایین تر از انتشار قیمت گذاری شود زیرا فقدان رتبه بندی دوم بیانگر عدم توان منتشر کننده برای دستیابی به رتبه بندی های دوم و بیش تر است اما در سایر بازارها مانند بازار اوراق بهادار مبتنی بر دارایی، داشتن یک رتبه بندی برای کیفیت دارایی کافی است.
وی با بیان اینکه دومین بخش به شرکت های خریدار مربوط است، ادامه داد: شرکت های طرف خرید مانند صندوق های مشترک، بازنشستگی و بیمه ها از صاحبان بزرگ اوراق بهادار محسوب می شوند و افراد حقیقی و حقوقی کوچک تر در بسیاری از اوقات پیرو شرکت های مزبور هستند. چنین شرکت هایی به دلیل علاقه مندی به طرح های سرمایه گذاری و مشارکت در آن، یکی از بزرگ ترین استفاده کنندگان اطلاعات رتبه بندی محسوب می شوند. هدف آن ها ارزیابی اعتبار و تجزیه و تحلیل سرمایه گذاری موجود است.
این کارشناس بازارسرمایه ادامه داد: همانند بسیاری از شرکت های طرف خرید، این نوع شرکت ها نیز (مانند کارگزاران و معامله گرانی که به مشتریان خدمات مشاوره ای داده و به آن ها سهام می فروشند) برای مدیریت ریسک و اهداف معامله ای از نتایج رتبه بندی استفاده می کنند. در بسیاری از کشورهای توسعه یافته پذیره نویسان برای انتخاب سهام مناسب از نتایج رتبه بندی استفاده می کنند.

*استفاده قانونی از رتبه بندی

عزیزی نقش با بیان اینکه استفاده قانونی از رتبه بندی در جهان کاملا مرسوم بوده و به گونه ای است که اهمیت اوارق بهادار منتشره را افزایش می دهد،ادامه داد: با توجه به اعتباری که شرکت رتبه بندی در رتبه بندی این موضوع دارد باعث تسهیل و تسریع در اخذ وام و سایر تسهیلات در سطح بین المللی خواهد شد، بنابراین موسسات رتبه بندی در ایران می توانند در حوزه های یاد شده وارد شوند و در راستای تقسیم بندی مذکور به نیازهای فعالان بازار سرمایه پاسخ دهند.
وی افزود: آنچه امروزه در مباحث مالی تحت عنوان رتبه بندی اعتباری عنوان می شود، در چند حوزه رتبه بندی اعتباری اشخاص حقیقی، رتبه بندی اعتباری اشخاص حقوقی، رتبه بندی اوراق بهادار و رتبه بندی اعتباری کشورها و دولت ها مطرح می شود. هر یک از حوزه ها دارای متدولوژی و تخصصی خاص بوده و بعضا شرکت ها در یک یا چند حوزه فعالیت می کنند.

*فرق موسسه های سنجش اعتبار و رتبه بندی

وی در ادامه متفاوت بودن موسـسه های رتبه بندی با موسسات سنجش اعتبار را مد نـظر قـرار داد و گـفـت: موسسات سنجش اعتبار غالبا با استفاده از آنالیزهای آماری و گردآوری و تجمیع اطلاعات اعتباری مشتریان بانکی و موسسات اعتباری به ارزیابی وضعیت اعتباری آنان می پردازند. وظیفه اصلی این شرکت ها جمع آوری و تجمیع اطلاعات اعتباری و ارایه گزارش به اعطاکنندگان اعتبار در پی دریافت تقاضای آنان است. از قدیمی ترین نوع این شرکت ها می توان به شرکت های Equifax ، TransUnion و Experian اشاره کرد که تماما ریشه آمریکایی دارند.
عزیزی نقش افزود: رتبه بندی اعتباری اشخاص حقوقی، اوراق بهادار و کشورها غالبا در شرکت های رتبه بندی همچون شرکت های Fitch ، Moodys و S&P انجام می شود که این شرکت ها با متدولوژی های خاص و پیچیده به بررسی اعتبار شرکت ها، دولت ها و اوراق بهادار منتشره توسط آنان می پردازند.
به گفته وی با توجه به تعاریف فوق مشخص می شود فرآیند رتبه بندی در حوزه بازار سرمایه و فرآیند سنجش اعتبار در حوزه پول و اعتبار تعریف می شود، بنابراین برای هر یک از این موارد ساختارها، ساز و کارها و سازوکارهای خاصی باید تعبیه شود.

*اهمیت و مشکلات ناشی از رتبه بندی

این کارشناس با بیان اینکه موسسات رتبه بندی از کلیدی ترین نهادهای مالی در کشورهای توسعه یافته به شمار می‌روند تا حدی که امروزه کمتر سرمایه گذاری قبل از انتخاب گزینه سرمایه گذاری به گزارشات موسسات رتبه بندی بی توجه است،ادامه داد: رواج استفاده از خدمات موسسات رتبه بندی تا حدی است که بعضا شرکت هایی که قصد تامین مالی دارند، با پرداخت هزینه های بالا، راسا از این گونه موسسات درخواست می کنند تا وضعیت شرکت را بررسی کرده و نتایج بررسی های خود را به رایگان در اختیار عموم سرمایه گذاران قرار دهند.
عزیزی نقش ادامه داد: به طور کلی یکی از متغیرهای اصلی در شکل گیری موسسات رتبه بندی استقلال و شهرت آن است. به این معنا که شرکت های مزبور باید از هرگونه اعمال نظر طرفدارانه به دور باشند. همچنین متدولوژی انجام رتبه بندی یکی از مباحث پیچیده ای است که مستلزم گردآوری اطلاعات خاص در سطح کلان و خرد است. برای مثال برای رتبه بندی اعتباری یک شرکت باید علاوه بر تحلیل وضعیت اقتصادی کشور، وضعیت صنعت، شرایط شرکت مورد نظر و رقبای آن نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.
به گفته وی همچنین بسترسازی های لازم مانند قوانین و مقررات مربوط به رتبه بندی اعتباری و نحوه نظارت بر موسسات فوق یکی از مشکلات مهم در این زمینه است که حتی گریبانگیر شرکت های مطرح دنیا مانند Moody's ، Fitch و S&P نیز است زیرا بعد از رسوایی مالی شرکت بزرگ Enron این مساله مطرح شد که چگونه می توان موسسات رتبه بندی را مورد نظارت قرار داد بدون آن که در نحوه قضاوت آن ها خللی ایجاد شود.

*جای خالی رتبه بندی در ایران

وی در بخش پایانی این گفت وگو خاطر نشان کرد: درحالی کشورهایی مانند پاکستان و هند سال هاست در این زمینه وارد شده اند که کشور بزرگ ایران نیز باید به این عرصه وارد شود. هر چند که با توجه به ترکیب و مالکیت شرکت های ایرانی و اعمال سیاست های متناقض در این زمینه، تعیین ریسک شرکت های ایرانی  بسیار مشکل است و اندازه گیری عوامل موثر بر رتبه شرکت های ایرانی مستلزم انجام مطالعات و ایجاد پایگاه داده منسجمی است که از پیش نیازهای اصلی انجام رتبه بندی در ایران است.
عزیری نقش ادامه داد: حاصل آنکه با توجه به عملکرد نظام بانکی در زمینه اعطای اعتبار و مسایل حقوقی مرتبط، باید اقداماتی مبنی بر حمایت از چنین موسساتی صورت گیرد تا علاوه بر نظارت موثر، استقلال و بی طرفی آن ها محرز شود.
وی افزود: علاوه بر عدم وجود ساختار قانونی و حقوقی مناسب در این حوزه که مهم ترین مشکل است، پایین بودن سطح آگاهی عموم از فعالیت موسسات رتبه بندی را می توان از دیگر معضلات این صنعت برشمرد که البته با آغاز فعالیت این شرکت ها مطمئنا به تدریج مشکل مزبور برطرف خواهد شد. عدم وجود اطلاعات شفاف و تقارن اطلاعات در بازار سرمایه از مشکلات دیگر این صنعت است.
عزیری نقش در خاتمه گفت : بحث تضاد منافع و جلب اعتماد عموم در ابتدای فعالیت موسسات رتبه بندی هم می تواند مشکل ساز باشد که البته با گذشت فعالیت این شرکت ها، بالارفتن سطح آگاهی و شناخت عموم و بررسی نتایج فعالیت آنان، تمامی این مشکلات کم رنگ تر و نقش این شرکت ها در بازار سرمایه پررنگ تر خواهد شد.

گفت وگو از علی رضایی زاده