قطعا نظام بازار، یکی از مهم‌ترین عناصر یک سیستم اقتصادی در تمامی کشورها است که نحوه شکل‌گیری بخش مهمی از فرآیندهای اقتصادی جوامع مانند نحوه تخصیص منابع، نحوه تولید و مصرف کالاها و خدمات و نحوه توزیع درآمد و ثروت را تعیین می‌کند.

بازار؛ كارآترين نظام براي تنظيم فعاليت‌هاي اقتصادي
درک کارکردها و ویژگی‌های نظام بازار

1. تعریف نظام بازار
قطعا نظام بازار، یکی از مهم‌ترین عناصر یک سیستم اقتصادی در تمامی کشورها است که نحوه شکل‌گیری بخش مهمی از فرآیندهای اقتصادی جوامع مانند نحوه تخصیص منابع، نحوه تولید و مصرف کالاها و خدمات و نحوه توزیع درآمد و ثروت را تعیین می‌كند.

بازارهای کوچک محلی در روزگاران دور، عمدتا دارای سازوکارهای ابتدایی بوده‌اند که به تعاملات اقتصادی افراد محدود و مشخصی نظم و نسق می‌بخشیده‌اند؛ اما بازارهای گسترده امروزی که تعاملات میان فعالان اقتصادی بی‌شماری را نظم و نسق می‌بخشند، دارای سازوکارهای به مراتب پیچیده‌تری هستند. «بازار نظامی است برای به ثمر رساندن معاملات. این نظام وقتی کارآ عمل می‌کند که هر خریدار که حاضر است بیش از حداقل قیمت رایج را برای کالایی بپردازد، به خرید آن موفق شود و هر فروشنده‌ای که مایل به فروش زیر حداکثر قیمت رایج است، به فروش توفیق یابد. هر چه کالاها دقیق‌تر مشخص باشند و هر چه خریدار و فروشنده نسبت به حقوق و اموالشان و نیز قیمت‌ها آگاه‌تر باشند، بازار وظایف خویش را به نحو کارآتر به انجام می‌رساند. همچنین بازار، به تمام و کمال، خریداران و فروشندگان را قادر می‌سازد که بر اساس انتظاراتشان از آینده، تغییر رفتار دهند. بازار می‌تواند کاملا انحصاری یا ناقص یا کاملا رقابتی باشد... . بازار امروزه مفهومی تلقی می‌گردد که عموما با رقابت تکمیل می‌گردد.» (استیگلر، 1987)
اما ساموئلسون و نردهاوس در تعریف خود از بازار بر سازوکار قیمت تاکید دارند: «بازار نظامی است که به وسیله آن، خریداران و فروشندگان با تعامل، قیمت و مقدار کالا و خدمات را تعیین می‌کنند. ... قیمت‌ها هماهنگ‌کننده تصمیمات تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان در بازار است. قیمت‌های بالا مشوق تولیدکننده است و مصرف‌کننده را به کاهش مصرف سوق می‌دهد. قیمت‌های پایین مشوق مصرف بیشتر و کاهش تولید است. لنگر نظام بازار، قیمت است ... با تعامل فروشندگان و خریداران در تمامی بازارها (کالا، کار و سرمایه)، یک اقتصاد بازاری به طور همزمان، سه مساله اقتصاد؛ یعنی، چه چیز، چگونه و برای چه کسی را حل می‌نماید». در واقع نظام بازار، نظامی است که مجموعه‌ای وسیع و پیچیده از مبادلات اقتصادی را در فرآیند زمان هماهنگ نموده و نظم می‌بخشد. در جوامع ابتدایی، مبادلات به صورت تهاتری (کالا به کالا) بوده است؛ اما به مرور استفاده از پول به عنوان یک وسیله تسهیل مبادله رواج یافته است. در بازارهای گسترده و پیچیده امروزی، عموم مبادلات به واسطه پول صورت می‌پذیرد. البته پول در مبادلات نقش وسیله مبادله را بازی می‌نماید. افراد پول را دریافت می‌نمایند تا به وسیله آن بتوانند کالای مورد نیاز خود را در مبادله‌ای دیگر، خریداری كند. براي درک بهتر نظام بازار و نحوه عملکرد و ویژگی‌های آن، به تحلیل و بررسی جوانب مختلف نظام بازار می‌پردازیم.

2. مبادلات در نظام بازار، داوطلبانه و مبتنی بر نفع شخصی است
مبادلاتی که در چارچوب نظام بازار صورت می‌پذیرند، دارای این ویژگی مهم هستند که داوطلبانه‌اند. در واقع هر مبادله اقتصادی در بازار، یک توافق داوطلبانه و به دور از اجبار میان عوامل انسانی و سازمانی را در بر می‌گیرد که کالای اقتصادی را با یکدیگر مبادله می‌کنند. افراد به این دلیل ساده در مبادلات داوطلبانه بازاری شرکت می‌نمایند که از آن نفع می‌برند. اساسا زمانی داد و ستد یا مبادله داوطلبانه حادث می‌شود که هر دو طرف از آن منتفع گردند. در نقطه مقابل بعضی مردم به این ایده رایج مرکانتیلیستی اعتقاد دارند که در هر مبادله، یک طرف تنها به هزینه طرف دیگر می‌تواند منتفع شود. یعنی در هر مبادله یک برنده و یک بازنده یا به عبارت دیگر یک استثمارکننده و یک استثمارشونده وجود دارد. داوطلبانه بودن مبادله در بازار، چنین ایده‌ای را از اساس رد می‌نماید، به این دلیل ساده که اگر یکی از طرفین انتظار نفع بردن در مبادله را نداشته باشد یا احساس نماید که مبادله به ضرر او است، بر سر انجام مبادله توافق نخواهد کرد؛ بنابراین مبادله اساسا صورت نخواهد گرفت؛ بنابراین داوطلبانه بودن مبادله در بازار ضمانت می‌نماید که در هر مبادله، هر دو طرف منفعت خواهند برد. البته روشن است که منفعت بردن هر دو طرف از مبادله، به این معنا نیست که هر دو طرف از نرخ مبادله کاملا راضی هستند. در هر مبادله‌ای مطمئنا خریدار تمایل دارد تا کالای مورد نظررا با نرخ پایین‌تری خریداری نماید و در نقطه‌ مقابل، فروشنده تمایل دارد تا کالای خود را با نرخ بالاتری به فروش برساند. با این حال زمانی که مبادله به صورت داوطلبانه صورت می‌پذیرد، هر دو طرف احساس می‌نمایند که وضعیت رفاهیشان از موقعیت قبل از مبادله بهتر شده است. این ایده در واقع بیانگر موضع تمامی اقتصاددانان سنت کلاسیکی اقتصاد، در دفاع از مبادلات داوطلبانه بازاری است.
برای مثال از دیدگاه آدام اسمیت، آنچه انگیزه اساسی مبادله را فراهم می‌نماید، نه حس خیرخواهی نوع بشر بلکه حس منفعت‌طلبی و منفعت جویی شخصی نوع بشر است. «انسان تقریبا همیشه به یاری همنوعان خود احتیاج دارد و حساب کردن تنها روی خیرخواهی آنها امری بیهوده است. آدمی در جلب یاوری و همراهی دیگران وقتی بهتر کامیاب می‌شود که آنان را ذی‌نفع سازد و آنها را قانع کند که قبول پیشنهاد او به نفع خود آنها است. این همان کاری است که فردی که مبادله معینی را پیشنهاد می‌کند، انجام می‌دهد؛ معنای پیشنهادش چنین است: آنچه را که من به آن نیاز دارم به من بدهید تا من هم آنچه را شما به آن احتیاج دارید به شما بدهم. مفهوم هر معامله همین است و به همین ترتیب است که ما امروزه بیشتر خدمات و چیزهای مورد نیاز خود را از یکدیگر به دست می‌آوریم. این از خیرخواهی قصاب و نانوا نیست که ما بر سر میز خود شام داریم، بلکه از علاقه آنها به نفع خودشان است. ما به انسانیت و نوع‌دوستی آنها متوسل نمی‌شویم، بلکه به نفع‌طلبی و سودجویی آنها مراجعه می‌نماییم. ما از نیازمندی‌های خود با آنها صحبت نمی‌کنیم، بلکه از منافع آنها سخن می‌رانیم.» بنابراین مبادلات بازاری هم داوطلبانه است و هم مبتنی بر انگیزه نفع شخصی است.

3. مکانیسم قیمت، مکانیسم هماهنگ‌کننده در نظم خودجوش نظام بازار است
نظم حاکم بر نظام بازار، یک نظم خودجوش است که در نقطه مقابل نظم طراحی شده یا سلسه مراتبی قرار دارد. نظم سلسله مراتبی، با طرح و قصد آگاهانه انسان‌ها ایجاد می‌شود و در آن طبق سلسله مراتبی خاص، دستورات از بالاترین مرجع تا پایین‌ترین واحدها منتقل می‌گردد و این دستورات تعیین می‌نمایند که هر یک از واحدها چگونه باید رفتار کنند. در نظم سلسله مراتبی، حقوق و تکالیف تمامی افراد و واحدها تصریح شده است و باید بر طبق آن عمل گردد. چنین نظمی در سازمان‌هایی همانند شرکت‌های بزرگ و کوچک، دولت، ارتش و مانند آن حاکم است.
اما در نظم خودجوش، هیچ گونه هدف از پیش تعیین شده و هیچ طرح و قصدِ آگاهانه‌ای برای حفظ نظم وجود ندارد. در نظم خودجوش، افراد یا واحدها در پی دستیابی به اهداف انفرادی خود هستند و برای تحقق اهداف فردی خویش با هم تعامل و مبادله می‌کنند، به نحوی که می‌توان این نظم را حاصل ناآگاهانه و برنامه‌ریزی نشده چنین تعامل و مبادله‌ای بین فردی دانست.
سوال مهم این است که مبادلات بسیار گسترده و متنوعی که در نظم خودجوش حاکم بر نظام بازار صورت می‌پذیرد، چگونه در راستای تامین اهداف فردی فعالان اقتصادی با هم هماهنگ می‌گردند؟ آنچه مبادلات و فعالیت‌های اقتصادی میان افراد بیشمار را در بازار نظم و سامان می‌بخشد، رقابت مردم در جهت کسب «منفعت شخصی» است که از طریق یک «دست نامرئی» هدایت می‌گردد. دست نامرئی آدام اسمیت، استعاره‌ای از مکانیسم قیمت‌ها است که با تطبیق مقادیر عرضه و تقاضای کالاها، مبادلات بازاری را با هم هماهنگ می‌نماید و در عین حال با تامین منافع فردی، منافع و نظم اجتماعی را تامین می‌نماید. به بیان آدام اسمیت، «... هر کس در تلاش است تا آنجا که ممکن است، درآمد خود را افزایش دهد. البته در اصل، او و دیگران قصدی برای پیشبرد منافع عمومی ندارند و در عین حال نمی‌دانند که فعالیت آنها تا چه حد به نفع جامعه است. هنگامی که شخصی کالای داخلی را به کالای خارجی ترجیح می‌دهد، فقط به دنبال منافع خودش است، گرچه ممکن است این جریان موجب هدایت یک صنعت به تولید کالایی شود که ارزش بسیار برای جامعه داشته باشد، ولی باید توجه داشت که قصد آن فرد فقط تامین منافع شخصی بوده است. ناگفته نماند که در این مورد و موارد مشابه، شخص مذکور و سایر افراد جامعه، توسط یک دست نامرئی به سوی پیشبرد تامین منافع اجتماعی هدایت می‌شوند که به هیچ وجه مدنظرشان نبوده است».
هايك در تمثیل معروف خود، بازار را به یک بازی تشبیه می‌کند. نظم بازار بیشتر شبیه یک بازی مبادله است. این یک بازی مولد ثروت است به صورتی که تمامی بازیکنان آن، اگرچه هرکدام اهداف خاص خودشان را دارند، از شرکت در بازی نفع می‌برند. روشن است که اگر قرار باشد هر یک از افراد جزئی از بازی نظام بازاری باشند، به سیستم پیشرفته‌ای از ارتباطات نیاز است. هایک استدلال می‌کند که ما بسیار خوشبختیم که نظام بازاری برایمان شبکه فوق‌العاده جامع ارتباطات به نام شبکه قیمت‌ها فراهم می‌نماید. در واقع قیمت‌ها به مثابه یک سیستم علامت‌دهی عمل می‌کنند که فرد را نادانسته قادر می‌سازند تا خواسته‌های سایر مردم را در همان زمانی که برای ارضای خواسته‌های خود کوشش می‌کند، برآورده کند. «صنعتگر کفش را به این دلیل تولید نمی‌کند که می‌داند فلانی به آن نیاز دارد. او به این سبب کفش تولید می‌کند که می‌داند بازرگانان بسیاری تعداد زیادی از این کالا را در قیمت‌های مختلف خواهند خرید، زیرا آنها می‌دانند که هزاران فرد که صنعتگر آنها را نمی‌شناسد، می‌خواهند کفش بخرند».
در واقع مکانیسم قیمت‌ها، مانند یک دست نامرئی عمل می‌نماید که انگیزه نفع طلبی شخصی افراد را با منافع جمعی همسو می‌نماید. تشریح عملکرد مکانیسم قیمت در بازار در راستای ایجاد تطابق خودکار عرضه هر کالا با تقاضای آن را می‌توان به صورت ساده چنین بیان کرد: قیمت‌ها در بازار به عنوان علائمی هستند که آشکارکننده فرصت‌های کسب سود و رفع‌کننده کمبودها و مازادها در بازار هستند. در بازار هر یک از کالاها، خدمات و دارایی‌ها، اگر مقدار عرضه کالا بیش از مقدار عرضه باشد، قیمت شروع به کاهش می‌نماید. کاهش قیمت از یک طرف موجب کاهش سودآوری تولید شده و در نتیجه منابع تولید از آن بازار خارج شده و عرضه کاهش می‌یابد. از طرف دیگر با کاهش قیمت، مقدار تقاضای آن کالا افزایش خواهد یافت؛ بنابراین کاهش قیمت موجب می‌گردد که با کاهش عرضه و افزایش تقاضا، مازاد عرضه در آن بازار از بین رفته و آن بازار خاص به اصطلاح به تعادل برسد. به همین ترتیب در یک بازار خاص، اگر کمبود عرضه‌ای وجود داشته باشد، قیمت شروع به افزایش می‌نماید. افزایش قیمت از یک طرف موجب افزایش سودآوری تولید شده و در نتیجه منابع تولید به آن بازار وارد شده و عرضه افزایش خواهد یافت. از طرف دیگر با افزایش قیمت، مقدار تقاضای آن کالا کاهش می‌یابد؛ بنابراین افزایش قیمت موجب می‌گردد که با افزایش عرضه و کاهش تقاضا، کمبود عرضه در آن بازار حذف شده و آن بازار خاص به تعادل برسد. البته این امر به این معنا نیست که بازارها در یک لحظه از زمان به طور کامل در تعادل قرار خواهند داشت، بلکه حضور چنین مکانیسمی در تمامی بازارها، تضمین می‌نماید که تحت نظام قیمت، عرضه و تقاضای تمامی کالاها، خدمات و دارایی‌ها به سوی تعادل و رفع کمبودها و مازادها در حرکت خواهد بود.
جالب‌ترین حقیقت در مورد قیمت‌ها این است که آنها می‌توانند از طریق خلاصه کردن مقدار زیادی اطلاعات، با اهداف بسیاری از افراد ناشناخته هماهنگ شوند. همانطور که هايك بیان می‌کند، «تنها ضروری‌ترین اطلاعات، به شکل خلاصه شده و از طریق نوعی نشانه، منتقل می‌شود و آن هم فقط به آنهایی که لازم است. تبیین سیستم قیمت به منزله نوعی ابزار برای ثبت تغییرات یا سیستمی از راه دور که هر یک از تولیدکنندگان را قادر می‌سازد تا صرفا به جهت بعضی از عقربه‌ها نگاه کنند، مانند مهندسی که به حرکت عقربه‌ها نگاه می‌کند، تا فعالیت‌های خود را با تغییراتی که هیچ ‌چیزی در مورد آنها بیشتر از آنچه در تغییرات قیمت منعکس می‌شود، نمی‌دانند، تعدیل کنند. تبیین سیستم قیمت با ویژگی‌هایی که گفته شد، بیش از یک استعاره است.»
بنابراین مکانیسم قیمت‌ها، همه مبادلات بازاری را به صورت خودجوش با یکدیگر هماهنگ می‌نماید. برای درک بهتر نحوه عملکرد مکانیسم قیمت، فرض کنید بر اثر شیوع یک بیماری دامی، بخش بزرگی از دام‌ها از بین بروند. در نتیجه این امر، بازار گوشت قرمز از تعادل خارج شده و کمبود عرضه گوشت قرمز رخ می‌دهد. مکانیسم قیمت چگونه هماهنگی لازم برای ایجاد تعادل مجدد را فراهم می‌آورد؟ بر اثر کمبود عرضه گوشت نسبت به تقاضای آن، قیمت آن در بازار افزایش می‌یابد. افزایش قیمت گوشت، این علامت را به مصرف‌کنندگان گوشت می‌دهد که به عنوان متقاضیان این کالا، به نفعشان هست که مصرف خود را کاهش دهند. از طرف دیگر افزایش قیمت گوشت به تولیدکنندگان به عنوان عرضه‌کنندگان این کالا، این علامت را می‌دهد که تولید گوشت سودآورتر شده است و به نفع آنان است که میزان پرورش دام را افزایش دهند. در نتیجه دامداران تولید گوشت را افزایش خواهند داد. این افزایش قیمت تا زمانی ادامه می‌یابد که میزان عرضه و تقاضای گوشت برابر گردد. بدین ترتیب بدون وجود هیچ سازمان هماهنگ‌کننده و بدون صدور هیچ دستوری، قیمت در بازار گوشت به نحوی تغییر می‌کند که عرضه و تقاضای گوشت برابر شده و اثر شیوع بیماری دامی و کمبود عرضه گوشت برطرف گردد. زمانی که مجموعه قیمت تمام کالاها، خدمات و دارایی‌ها را در تمامی بازارها در نظر بگیرم، متوجه این موضوع می‌شویم که مکانیسم قیمت‌ها در عین سادگی، مکانیسمی است که بدون نیاز به انتقال هیچ دستوری از سوی هیچ مرجع هماهنگ‌کننده، شبکه ارتباطی وسیعی فراهم می‌آورند که از طریق ارسال علائم به فعالان اقتصادی، مبادلات بیشمار در بازار را به صورت خودکار ساماندهی کرده و بازار را تنظیم می‌نماید.

4. کارآیی نظام بازار به چارچوب نهادی وابسته است
ایده بنیادی کارآیی بازار، طی سه سده اخیر بر بخش مهمی از تفکر اقتصادی مرسوم در محاف