پروفسور تاناکا در سخنرانی خود در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت با نشان دادن کتابی از فون‌هایک (نظریه‌پرداز برجسته اقتصادی) از رجوع مجدد جهان به اندیشه‌های وی خبر داد.

توسط یک اقتصاددان ژاپنی در تهران مطرح شد

اقتصاد جهان از تورم چین تا پادتورم ژاپن

 بعد از بحران اقتصادی سال 2008 اکثر اقتصادهای مهم جهان با چالش‌های کمابیش یکسانی روبه‌رو بودند. تنزل چشمگیر بازار سرمایه، وصول نشدن مطالبات بانک‌ها و موسسات بزرگ مالی، از دست رفتن اعتماد مصرف کنندگان و سرمایه‌گذاران به‌ آینده و در نهایت ریزش نظام مالی متعاقب ورشکستگی شرکت‌های بزرگ، حوادثی بود که به درجات مختلف در هریک از اقتصادهای پیشرفته جهان شاهد بروزشان بودیم. اما پس از آن هرچه که از مبدا بحران دور می‌شدیم هرکدام از کشورها، یا حوزه‌های اقتصادی، با معضلات خاص خودشان دست به گریبان شدند. اقتصاد آمریکا، با وجودی که اوایل سال 2010 نشانه‌هایی از بهبود نشان می‌داد، حالا حدود یک سالی می‌شود که به نظر از هرگونه حرکت، چه رو به جلو و چه رو به عقب، باز‌ایستاده است. منابع بسته‌های محرک و اثر موقتی شان ته نشین شده و سیاست‌های انبساط پولی بن برنانکی و جنگ ارزی عمدتا توسط مقابله به مثل کشورهای رقیب خنثی گشته است. به‌این ترتیب، ماه‌های آغازین سال 2011 برای فعالان اقتصادی آمریکا به نظر بیش از هرچیز با سکوت و انتظار توام خواهد بود.
در اروپا، شرایط هرچند روشن‌تر، اما وخیم‌تر است: به جز آلمان، تقریبا اکثر اقتصادهای مهم‌این قاره با خطر بازگشت بحران روبه‌رو هستند. بدهی‌های کلان، دولت‌های یونان و‌ایرلند را تا مرز سقوط برد و حالا اسپانیا و پرتغال و‌ایتالیا هم وضع بهتری ندارند. در فرانسه و انگلیس کاهش عمده مخارج دولت و افزایش مالیات‌ها اعتراضات بسیاری برانگیخت و کشورهای شرق اروپا نیز برای بیرون آمدن از رکود چشم امیدشان به دولت‌های راست‌گرایی است که در انتخابات اخیر برگزیده‌اند.
در‌این میان، کشورهای جنوب شرق آسیا و چین از یک سو و ژاپن از سوی دیگر، شرایط بسیار متفاوتی را از سر می‌گذرانند. نشستی که روز دوشنبه در مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام دایر شده بود بررسی همین تفاوت‌های بنیادی که می‌توان در دو قطب چین و ژاپن متجلی‌اش دید را در دستور کار خود داشت. پرفسور تاناکا اقتصاددان ژاپنی که میهمان اصلی‌این جلسه بود در یک سخنرانی دو ساعته قصد داشت تشریح کند که در آب و هوای کنونی اقتصاد جهان (که جهت کلی‌اش رو به رکود است)، چرا همزمان از یکسو چین بر مرز تورم دورقمی‌ گام برمی‌دارد و از سوی دیگر ژاپن سال‌هاست که با معضل پادتورم یا تنزل عمومی ‌سطح قیمت‌ها روبه‌رو است.
به گفته آقای تاناکا دولت چین بلافاصله پس از بحران 2008 حدود 4 هزار میلیارد رنمینبی به اقتصاد ‌این کشور تزریق کرد.‌این پول که عمدتا از مجرای شرکت‌های دولتی وارد اقتصاد می‌شد در کنار پایین نگه داشتن مصنوعی ارزش یوآن موجب شد که چین کمترین آسیب را از بحران جهانی ببیند و به کمک رشد صادرات در واقع با هزینه سایر کشورها رشد اقتصادی‌اش را حفظ کند.‌این رشد اقتصادی در شرایطی که اکثر اقتصادهای مهم جهان در رکود بودند در کنار ارزش پایین یوآن سبب شد که حجم عظیمی‌از سرمایه‌های خارجی راه چین را در پیش بگیرند. در همین زمان مردم چین نیز پس از یک دهه رشد شتابان اقتصادی اکنون خواهان استفاده از مزایای‌این رشد در زندگی روزمره شان هستند و برخلاف سال‌های گذشته که نرخ‌های پس‌انداز معجزه آسا را در چین شاهد بوده‌ایم‌این اواخر مصرف، به‌ویژه در بخش مواد غذایی، نسبت به گذشته افزایش چشمگیر داشته است. آقای تاناکا معتقد است اگر‌این دو جریان اصلی را که دست در دست یکدیگر دارند کنار هم بگذاریم تا حدود زیادی دلیل اصلی فشارهای تورمی ‌اخیر چین روشن می‌شود. به طوری که مثلا با وجودی که مقامات چینی ادعا می‌کنند نرخ تورم سال گذشته تنها 5 درصد بوده است، حداقل در بخش مواد غذایی دو رقمی‌شدن این نرخ جای هیچگونه چون و چرا ندارد. طبق مطالعه‌ای که آکادمی ‌علوم اجتماعی چین با نظرسنجی از 4هزار شهروند ‌این کشور انجام داده عمده‌ترین نگرانی چینی‌ها برای‌ آینده انتظارات تورمی ‌است. بانک مرکزی چین نیز پس از آنکه نتایج ‌این تحقیق منتشر شد برای آزمون میزان صحت آن، مطالعه مشابهی با نمونه‌ای 20 هزار نفری انجام داد که به نتایج تقریبا یکسانی رسید. در بخش شهری عمده نگرانی مردم بروز تورم دو رقمی ‌است، در حالی که روستاییان بیشتر نگران کم شدن مخارج دولت در حوزه بهداشت و درمان هستند.
به زعم آقای تاناکا فشارهای اخیر تورمی‌ که در چین شاهدشان هستیم به ویژه از آن رو اهمیت دارند که رهبران حزب کمونیست با خاطره‌ای که از کشتارهای میدان تیان آنمن در سال 89 (به دنبال اعتراضات عمومی‌به افزایش قیمت‌ها) در سر دارند از پیامدهای افزایش تورم بسیار بیمناک هستند و برخی تحلیل‌گران حتی هشدار می‌دهند که ترکیب ‌این انتظارات تورمی ‌با افزایش نسبی نابرابری به احتمال ‌ایجاد ناآرامی‌های اجتماعی در چین دامن می‌زند. به گفته پروفسور تاناکا با ‌این وجود در رده‌های بالای حزب همچنان بر سر مهار تورم چند دستگی و افتراق آرا مشاهده می‌شود. در یک سو رییس بانک مرکزی چین، ژوشیائوچوان، قرار دارد که به دنبال پیگیری سیاست‌های معقول اقتصادی و انقباض پولی برای مهار تورم است. در حالی که در سوی دیگر شی‌جینگ‌پینگ، رهبر آتی حزب کمونیست و وابستگان به او قرار دارند که به ویژه از تورمی ‌شدن بازار مسکن منتفع می‌شوند. بازار املاک و مستغلات چین اکنون در آستانه حبابی شدن است و با وجود ساخت و سازهای تازه‌ای که انجام می‌گیرد قیمت‌ها روز به روز افزایش می‌یابند. آنطور که از قرائن امر برمی‌آید باوجودی که تیم بانک مرکزی و سیاستگذاران پولی به دنبال مقابله با ‌این وضعیت هستند، وابستگان شی‌جینگ‌پینگ که اغلب از ملاکین بزرگ چین به شمار می‌آیند در برابر انقباض پولی مقاومت کرده و حتی می‌کوشند با احتکار خانه‌های خالی به‌ این فشارها دامن بزنند.
آقای تاناکا تاکید می‌کند آنچه که شرایط را در سال جاری برای چین حتی پیچیده‌تر از پیش می‌سازد آغاز دور دوم انبساط مقداری است که به گفته بن برنانکی قرار است بادی در بادبان اقتصاد آمریکا بیفکند. فدرال رزرو اخیرا شروع به خرید بیش از 600 میلیارد دلار اوراق قرضه بلندمدت کرده که ‌این امر باعث می‌شود نقدینگی زیادی در دست سرمایه‌گذاران قرار بگیرد. یکی از مهم‌‌ترین مقاصد‌این پول‌های داغ آمریکایی بازار اقتصادهای نوظهوری چون چین و هنگ‌کنگ خواهد بود. آقای تاناکا با تاکید بر‌اینکه پول‌های داغ آمریکایی نیز در سال جدید فشار مضاعفی بر مدیریت سیاست پولی چین وارد خواهند ساخت، بحث چین را‌ این‌طور جمع بندی کرد که: «با ‌این تفاسیر چشم‌انداز پیش روی چین بسیار غیرقابل پیش‌بینی است و از تبدیل شدن به یک قدرت بلامنازع جهانی تا وقوع انقلاب در سال‌های قریب الوقوع را می‌توان برای ‌این کشور متصور دانست.»
برای ورود به بحث اقتصاد ژاپن آقای تاناکا کتاب «به سوی بردگی» (Road‌y to Serfdom)‌هایک را به حاضرین نشان داد و‌اشاره کرد که اکنون در آمریکا و انگلستان آنچه که بیش از همه خوانده می‌شود نه کتاب‌های کروگمن و استیگلیتز که ‌این اثر دهه چهل‌هایک است. او‌اشاره کرد که ‌هایک ‌این کتاب را در پاسخ به اقتصاد تمرکزگرای دکترین نازی نوشته و مفهوم هوش بازار و مکانیزم هدایت‌کننده بازار همان چیزی است که نادیده گرفتن‌اش اقتصادی مثل ژاپن را به شرایط ناخوشایند کنونی دچار ساخته است.
ژاپن بعد از آنکه حدود بیست سال پیش شاهد ترکیدن حباب بازار مسکن بود، به رکودی فرو رفت که کم یا بیش هیچگاه از آن بیرون نیامد. حزب لیبرال دموکرات ژاپن به دنبال رکود عمیقی که از ترکیدن حباب و تضعیف نظام مالی حاصل شد برای حفظ سطح تقاضا بسته‌های محرک مالی را یکی پس از دیگری به اقتصاد ‌این کشور تزریق می‌کرد. حاصل‌ این روند چندین ساله چیزی نبود جز حجم عظیم بدهی‌های دولتی و مخدوش شدن هرچه بیشتر مکانیزم علامت‌دهی بازار و قیمت‌های نسبی. با وجودی که در شرایط عادی باید اجازه داده می‌شد تا عرضه خودش را با تقاضا هماهنگ و همساز کند، دولت با تحریک‌های مقطعی تقاضا از‌ این امر جلوگیری کرد و عملا موجب مزمن شدن بی‌تعادلی در اقتصاد ژاپن گشت. پس از آنکه حجم بدهی‌ها بالا رفت و اکنون حدود یک چهارم درآمد مالیاتی سالانه دولت تنها صرف بازپرداخت بهره اوراق قرضه می‌شود، تحریک‌های مقطعی کارکرد خود را از دست داد و رکود عمیق‌تر شد و در تار و پود اقتصادی ژاپن ریشه دواند.
آقای تاناکا معتقد است علاوه بر‌این‌ها بروز پادتورم در ژاپن دلیل دیگری نیز دارد که او آن را ورود اقتصاد ژاپن به مرحله «پست مدرن» می‌نامد. پروفسور تاناکا می‌گوید اگر خصیصه مرحله مدرن اقتصادها را تولید انبوه و یکنواختی کالاها بدانیم،‌ این همان نقشی است که اکنون اقتصادهای نوظهوری چون چین و هند در عرصه جهانی بر عهده گرفته‌اند. آنها در پایه‌های هرم اقتصادی هستند و چنین شکل تولیدی نیازهای جامعه‌شان را برآورده می‌سازد.
در صورتی که در اقتصادهای پست مدرن به سبب پیشرفت چشمگیر شیوه‌های تولید، کاهش قیمت کالاهای مرسوم امری اجتناب ناپذیر است. اقتصادهای پست مدرن باید از رقابت قیمتی با اقتصادهای نوظهور فاصله گرفته و به پیگیری نوآوری، گوناگون سازی و شخصی سازی محصولاتی تولیدیشان (که مشتریان خاص خود را در کشورهای پیشرفته دارند) بپردازند. در شیوه تولید پست مدرن به جای قیمت، تمرکز اصلی بر تحقیق و توسعه و تکنولوژی‌های بسیار پیشرفته است.
آقای تاناکا معتقد است روندی که اکنون در اقتصاد ژاپن مشاهده می‌شود ‌این است که بعد از دستکاری‌های فراوان دولت در نظام قیمت‌ها (با بسته‌های محرک) و حجم عظیم بدهی‌های عمومی، شرکت‌ها عملا از قدرت علامت دهی بازار پول و بازار کالا قطع امید کرده و خود راسا وارد فرآیند تصمیم‌سازی شده‌اند. آنها برای بقا به روندهای جهانی چشم دوخته‌اند.
محیط زیست و گرم شدن کره‌زمین از جمله مهم‌ترین مسائلی است که شرکت‌های ژاپنی در برنامه ریزی تولیدات آتی شان پیگیری می‌کنند. به اقتضای همان مسائلی که درباره اقتصادهای پست مدرن مطرح شد شرکت‌های ژاپنی اکنون منابع زیادی را صرف سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های تحقیق و توسعه می‌کنند، و از آنجا که دریافته‌اند رقابت به لحاظ قیمت و مواد خام و نظایر‌اینها با اقتصادهایی چون چین غیرممکن است، تصمیم گرفته‌اند کالاهایی بدیع و «های‌تک» بسازند که در بازارهای پیشروی جهان دارای مشتریان خاص خود باشند.
آقای تاناکا بحث ژاپن را‌ این‌طور جمع‌بندی کرد که با دور دوم انبساط مقداری که بانک مرکزی ژاپن نیز به طبیعت از فدرال رزرو در پیش گرفته است هرچند امید می‌رود جلوگیری از افزایش ارزش ین درهای بازارهای صادراتی را به روی کشورش بگشاید، اما باید دید که آیا ‌این سیاست‌ها موجب مخدوش شدن بیشتر مکانیزم بازار خواهد شد یا خیر؟ مساله‌ای که عمده‌ترین دغدغه شرکت‌های ژاپنی در شرایط فعلی است.
* حاشیه: در پایان ‌این نشست که جلسه پرسش و پاسخ برگزار شد آقای دکتر درخشان دو سوال مطرح کرد: 1) مراد از اصطلاح اقتصاد پست مدرن دقیقا چیست؟ و آیا ‌این تعبیری است که در محافل اقتصادی ژاپن مصطلح است یا‌ اینکه ‌ایده شخصی آقای تاناکا است؟ و 2) با توجه به بحران 2008 و عواقب آن برای بازارهای مالی چطور است که‌ هایک در میان آمریکایی‌ها محبوب شده؟
آقای تاناکا در پاسخ توضیح داد که منظور از اقتصاد پست مدرن در برابر اقتصاد مدرن که بر روش‌های تولید انبوه و ارزان کالاها تاکید دارد، اقتصادی است که بیشتر کیفیت و ویژگی فردی کالا را مدنظر قرار می‌دهد و تمرکز اصلی‌اش بر تحقیق و توسعه و تکنولوژی پیشرفته برای مشتریان خاص است. ضمن آنکه توجه به کالاهای موافق با محیط‌زیست نیز از دیگر حوزه گرایشات ‌این اقتصاد است. البته همچنین‌اشاره کرد که کاربرد ‌این اصطلاح و پیگیری اهداف آن در ژاپن همگانی نیست، اما شرکت‌ها و اقتصاددان‌هایی هستند که بر آن تاکید دارند و تبلیغ‌اش می‌کنند.
در پاسخ به سوال دوم آقای تاناکا ‌اشاره کرد که به دنبال مداخلات دولت آمریکا پس از بحران بدبینی نسبت به دولت و نقش سیاستگذاری اقتصادی‌اش بیشتر شده و نظریات‌هایک یک بار دیگر مورد توجه قرار گرفته است. هرچند به نظر می‌رسید آقای درخشان قانع نشده، اما ایشان توضیحات بیشتری ارائه نکرد.