مردم می‌گویند هر تمدنی در نهایت باید راه زوال طی کند و فروپاشیده شود. این تفکر مدافعان مشهوری نیز دارد. یکی از آنها معلمی آلمانی بود که اسپنگلر نام داشت و دیگری که شاید خیلی بیشتر شناخته شده باشد، تاریخدان انگلیسی توینبی است.

درس‌های زوال امپراتوری رم برای عصر ما 

اینها کسانی هستند که می‌گویند تمدن ما اکنون کهنه شده است. اسپنگلر حیات تمدن را با زندگی گیاهان مقایسه می‌کند که می‌رویند و می‌رویند، اما سرانجام زندگی‌شان به خزان و پژمردگی ختم می‌شود؛ او می‌گوید همین فرآیند درباره تمدن‌ها نیز صادق است. این‌طور همتا کردن استعاری زندگی گیاه با تمدن امری کاملا قراردادی است.
اول از همه، در طی تمامی تاریخ بشر خیلی دشوار بتوان تمدن‌هایی متمایز و مستقل از یکدیگر را شناسایی کرد. تمدن‌ها از یکدیگر مستقل نیستند؛ به یکدیگر وابسته‌اند، پیوسته بر یکدیگر اثر می‌گذارند؛ بنابراین ممکن نیست که بتوان از زوال یک تمدن خاص همان طور که از مرگ گیاهان حرف می‌زنیم سخن گفت.
اما حتی اگر دکترین‌های اسپنگلر و توینبی را هم کنار بگذارید، باز قیاس محبوبی هست که همچنان شاهدش هستیم: مقایسه تمدن‌های در حال زوال. بی‌شک روشن است که در قرن دوم پس از میلاد امپراتوری رم تمدن پرشکوهی بنیان نهاد که در دیگر بخش‌های اروپا، آسیا و آفریقا هم که تحت لوای این امپراتوری بود می‌توان نشانه‌های این تمدن عالی را مشاهده کرد. همچنین تمدن اقتصادی، بر پایه تقسیم نسبی کار، هم سطح بسیار بالایی داشت. هرچند اگر آن دوران را با وضعیت امروزه خودمان مقایسه کنیم بسیار بدوی به نظر خواهد رسید، بی‌شک در زمان خودش شاهکاری محسوب می‌شده است. تا قبل از پیدایش سرمایه‌داری مدرن، این بالاترین درجه از تقسیم کار بود که در جامعه‌ای مشاهده شده است. در عین حال این هم درست که این تمدن تقریبا در قرن سوم از هم فروپاشید. فروپاشی داخل امپراتوری رم مقاومت رمی‌ها را در برابر تهاجم بیگانگان غیرممکن ساخته بود. با وجودی که این حملات با هیچ مقیاسی سنگین تر از آنچه که طی صد سال گذشته رمی‌ها بارها و بارها دفع‌شان کرده بودند نبود، اما با توجه به آنچه که در داخل خود امپراتوری روی داده بود مقاومت در برابر آنها دیگر امکان نداشت.
اما به واقع چه اتفاقی رخ داده بود؟ مشکل از کجا بود؟ چه چیز موجب فروپاشی امپراتوری رم شد که در هر زمینه‌ای که بنگریم به بالاترین سطح تمدن تا پیش از قرن هجدهم دست یافته بود؟ حقیقت این است که آنچه این تمدن را نابود کرد همان پدیده‌ای است، مشابه با آنکه امروزه تمدن ما را تهدید می‌کند: از یک طرف مداخله‌گرایی و از طرف دیگر تورم. مداخله حکومت رم به این شکل بود که این امپراتوری به دنبال سیاست قبلی یونانی‌ها، از وضع کنترل‌های قیمتی دست بر نداشت. کنترل قیمتی این دوره معتدل بود، در عمل پیامدهای ناچیزی داشت؛ زیرا که در واقع برای چند قرن هیچ‌گاه نشده بود که قیمت‌ها پایین‌تر از سطح بازار تعیین شوند.
اما وقتی در قرن سوم تورم آغاز شد، رمی‌ها متاسفانه ابزارهای تکنیکی امروز ما را برای تورم زایی نداشتند. نمی‌توانستند پول چاپ کنند، باید ارزش مسکوکات را پایین می‌آوردند و این درمقایسه با سیستم امروزی تورم‌ساز ما بسیار ابتدایی می‌نماید، ما ماشین‌هایی داریم که می‌توانند در یک شبانه روز ارزش پولمان را به هیچ برسانند؛ اما به هر حال سیستم آنها هم به اندازه خودش کارآیی داشت و نتایجی که به بار آورد تفاوت زیادی با کنترل قیمت نداشت، زیرا قیمت‌هایی که حالا مسوولان وضع می‌کردند زیر حد نصاب لازم برای معکوس کردن اثر تورم بر ارزش کالاها بود.
نتیجه البته بدیهی است که کاهش عرضه مواد خوراکی در شهرهای این امپراتوری بود. مردم این شهرها مجبور می‌شدند که به روستاهایشان بازگشته و زندگی کشاورزی را از سر بگیرند. رمی‌ها هیچ گاه درست متوجه ماهیت پدیده‌ای که در حال وقوع بود نشدند. هنوز آن را درک نمی‌کردند. برای تفسیر مسائل تقسیم کار و پیامدهایی که تورم برای بازار به همراه می‌آورد هنوز ابزارهایی ذهنی لازم را ابداع نکرده بودند. البته اینکه این تورم، این کاهش ارزش پول، چیز بدی است را خیلی خوب احساس کرده بودند.
در نهایت امپراتورها قوانینی برای جلوگیری از این جابه‌جایی وضع کردند. قوانینی به‌وجود آمد که مهاجرت شهرنشینان به روستاها را ممنوع می‌کرد؛ اما این قوانین تاثیر عملی اندکی داشتند. وقتی مردم در شهر هیچ چیز برای خوردن نداشتند، وقتی از گرسنگی در حال مرگ بودند، هیچ قانونی نمی‌توانست جلوی مهاجرت آنها از شهرها و بازگشت‌شان به کشاورزی را بگیرد. ساکنان شهر دیگر نمی‌توانستند شغل افزارمندی‌شان را در صنایع فرآوری شهری حفظ کنند و با وضعیت بازارها و خسارات آنها در شهر، دیگر هیچ کس نمی‌توانست چیزی بخرد.
بنابراین مشاهده می‌کنیم که از قرن سوم به بعد، شهرهای امپراتوری رم رو به زوال بوده‌اند و تقسیم کار در آنها دیگر شکل سابق را نداشته است. در نهایت نظام خانوارهای خودکفا که در قرون وسطا شایع بود یک بار دیگر به عرصه بازگشت؛ نظامی که بعدها در قوانین به نام «ویلا» شهرت یافت.
بنابراین اگر کسانی امروزه شرایط ما را با امپراتوری رم مقایسه می‌کنند و می‌گویند: «ما هم سرانجام به همان راه خواهیم رفت»، در پس حرف‌هایشان دلایلی وجود دارد. امروزه هم می‌توانند واقعیت‌ها و پدیده‌های مشابهی بیابند؛ اما در عین حال تفاوت‌ها نیز بسیار عظیم هستند. این تفاوت‌ها به ساختار سیاسی که در نیمه دوم قرن سوم در امپراتوری رم شکل ربطی ندارد. آن زمان، تقریبا به طور متوسط هر سه سال یک امپراتور به قتل می‌رسید و کسی که او را کشته بود یا زمینه ساز مرگ‌اش شده بود جای او را می‌گرفت. بعد از آنکه سه سال گذشت، اتفاق مشابهی در مورد امپراتور تازه وارد نیز به وقوع می‌پیوست. وقتی در سال 284 پس از میلاد دیوکلتیان به قدرت رسید برای مقابله با این وضع مدت‌ها کوشید، اما تلاش‌هایش موفقیتی در پی نداشت.
تفاوت عظیم شرایط امروز با آنچه که در قرون گذشته در رم روی داد این است که آنچه در آن زمان زمینه ساز فروپاشی شد پدیده‌ای بود که تا پیش از آن سابقه نداشت. این‌طور نبود که مثل امروز، آن پیامدهای ناخوشایند حاصل دکترین‌های رسمی باشد.