سال‌های آغازین هزاره سوم در حالی سپری شد که جهان در عرصه اقتصادی، شاهد ورشکستگی شرکت‌های عظیم نظیر انرون، ورلد کام، زیراکس و پارمالات بود.

نظام راهبری شرکتی و تاثیر آن بر کیفیت سود
 
● مقدمه
سال‌های آغازین هزاره سوم در حالی سپری شد که جهان در عرصه اقتصادی، شاهد ورشکستگی شرکت‌های عظیم نظیر انرون، ورلد کام، زیراکس و پارمالات بود. چنین ورشکستگی‌هایی باعث نشانه رفتن انگشت اتهام به سوی حسابداری و گزارش‌گری مالی شد. به طوری‌که اغلب، این وقایع را رسوایی حسابداری نام نهادند. اتهام اصلی که در پی این رسوایی‌ها به حرفه حسابداری و حسابرسی وارد شد، بیشتر متوجه حسابرسان این شرکت‌ها گردید. حرفه حسابرسی بهای سنگینی بابت این وقایع تلخ تحمل کرد که از آن جمله می‌توان به فروپاشی یکی از پنج موسسه حسابرسی بزرگ جهان یعنی موسسه حسابرسی آرتور اندسن (حسابرس شرکت انرون) اشاره نموده که قدمتی نزدیک به ۹ دهه داشت. اما این خاتمه کار نبود، بلکه سیستم گزارش‌گری مالی نیز به دلیل خدشه‌دار شدن اعتبار آن همواره در جلب اعتماد عمومی با بحران‌هایی مواجه شد. افزایش شمار تقلب‌ها که با ورشکستگی شرکت‌های بزرگ در هم آمیخته بود، نگرانی‌هایی را درباره کیفیت گزارش‌های مالی به همراه داشت.
بررسی وقابع مربوط به ورشکستگی این شرکت‌ها نشان داد که منشاء اصلی این وقایع، دستکاری سود و گزارش سودهای واهی و بی‌کیفیت بود و همین امر نیز موجب بدبینی نسبت به حرفه حسابداری و حسابرسی شد. اغلب،‌ مدیران این شرکت‌ها با توسل به روش‌های متقلبانه نظیر طراحی و انجام معاملات صوری و ساختگی با اشخاص وابسته به قصد مدیریت سود، کیفیت گزارشگری مالی و کیفیت سود را تا حد ممکن به پائین‌ترین سطح تنزل داده بودند. از جمله این روش‌های متقلبانه، طراحی و انجام معاملات با واحدهای با مقاصد خاص (SPE) توسط انرون بود که تنها هدف این معاملات، دستکاری و مدیریت سود بود.
● انگیزه دستکاری سود حسابداری
شرکت از دیدگاه قانونی یک شخصیت حقوقی مستقل و جداگانه محسوب می‌شود، اما کاس (۱۹۳۷) و واتز و زیمرمن (۱۹۸۶) معتقدند که شرکت می‌تواند به عنوان مجموعه‌ای از قراردادها میان طرف‌های مختلف تلقی شود. مهمترین این قراردادها، قرارداد میان مدیران و سهامداران شرکت است که به‌دنبال جدائی مالکیت از مدیرت و بر پایه تئوری نمایندگی شکل می‌گیرد. سهامداران در قرارداد خود با مدیران، اداره امور شرکت را به نمایندگان (مدیران) می‌سپارند و در مقابل حق پاسخ‌خواهی در خصوص عملکرد مدیران را برای خود حفظ می‌کنند. تعهد مدیریت به تلاش در راستای حداکثر کردن ثروت صاحبان سرمایه و تعهد سهامداران به جبران خدمات مدیران در قالب پرداخت حقوق و مزایای توافق شده به آنها در قبال انجام وظایف خود از شرایط اصلی این قراردادها است. حسابداری و حسابرسی در تمام این قبیل قراردادها، هم در تعیین شرایط قرارداد و هم در نظارت بر اجرای صحیح قرارداد، نقش اساسی ایفا می‌کند. به عنوان مثال، در قرارداد میان سهامداران و مدیریت شرکت، سود حسابداری به عنوان برترین شاخص اندازه‌گیری عملکرد اقتصادی شرکت که محصول فرآیند حسابداری مالی است،‌ برای مقاصد مختلف نظیر طرح‌های جبران خدمات (پاداش) مدیریت و ارزیابی وظیفه مباشرت مدیریت نقش اساسی بازی می‌کند. بنابراین، با توجه به اهمیت سود حسابداری و نقش تعیین کننده آن در شرایط قرارداد میان سهامداران و مدیریت، این فرض قوت می‌گیرد که به‌دلیل وجود تضاد منافع میان سهامداران و مدیران و انتظارات نفع شخصی، مدیران کیفیت سود را تحت تاثیر قرار می‌دهند.
● پیامدهای بحران
وقوع رسوایی‌های مالی شرکت‌های بزرگ جهان در آغاز قرن بیست و یکم، برای مراجع نظارتی اکثر کشورهای پیشرفته که اقتصادشان بر پایه بازار سرمایه شکل گرفته و حفظ حقوق سرمایه‌گذاران و منافع عمومی در آنها از اهمیت بالایی برخوردار است، نگرانی‌هایی را به‌وجود آورد. پیامد این نگرانی‌ها به شکل تغییرات بنیادین و گسترده در حوزه نظارت بر شرکت‌ها و بازار سرمایه نمود یافت که از آن جمله می‌توان به تفکر تقویت ساختار نظام راهبری و حکمرانی شرکت‌ها و قوانین و مقررات موجود اشاره کرد. در ایالات متحده آمریکا که خاستگاه اصلی رسوایی‌های مالی مذکور بود، مهم‌ترین دستاورد این‌گونه تغییرات، تصویب قانون ساربنز اکسلی، تاکید بر استقلال حسابرسان، بازرسی و کنترل کیفیت کار موسسات حسابرسی، ایجاد هیئت نظارت حسابداری شرکت‌های سهامی عام (PCAOB)، تغییر در ساختار تدوین استانداردهای حسابداری و تغییر رویکرد استانداردگذاری از رویکرد استانداردهای مبتنی بر قواعد به رویکرد استانداردهای مبتنی بر اصول بود.
در پی این تغییرات، اصول نظام راهبری شرکت‌ها با تکیه بر تقویت فرهنگ پاسخ‌گویی، راستی و امانت‌داری در مدیران و ارتقای شفافیت اطلاعاتی دچار تحول اساسی شد و شکل جدیدی به خود گرفت. عمده توجه در بحث راهبری شرکت بر این اصل معطوف گشت که وجود یک نظام راهبری نیرومند و مستحکم در شرکت‌ها، رفتار فرصت‌طلبانه و سودجویانه مدیران را محدود‌تر می‌کند، بنابراین، کیفیت و ویژگی قابل اعتماد بود گزارشگری مالی بهبود خواهد یافت. تدوین‌کنندگان مقررات و مراجع نظارتی بر این باورند که این امر به حفظ و ارتقای بیشتر اعتماد سرمایه‌گذاران نسبت به سلامت بازار سرمایه کمک می‌نماید.
▪ اهمیت نظام راهبری شرکت
امروزه حفظ منافع عمومی، رعایت حقوق سهامداران، ارتقای شفافیت اطلاعات و الزام شرکت‌ها به ایفای مسئولیت‌های اجتماعی از مهمترین آرمان‌هاییی است که بیش از گذشته، توسط مراجع مختلف نظارتی و اجرایی مورد توجه قرار گرفته است. تحقق این آرمان‌ها مستلزم وجود ضوابط استوار و ساز و کار‌های اجرایی مناسب است که مهمترین آنها نظام راهبری بنگاه می‌باشد. نظام راهبری شرکت بیش از هر چیز، حیات شرکت را در دراز مدت هدف قرار داده است و در این راستا سعی دارد تا از منافع سهامداران در مقابل مدیران شرکت‌ها پشتیبانی و از انتقال ناخواسته ثروت میان گروه‌های مختلف و تضییع حقوق عموم و سهامداران جزء جلوگیری کند. وجود یک نظام راهبری مناسب می‌تواند به تحقق استقلال حسابرسان مستقل به معنای واقعی آن کمک کند و منجر به ایجاد فضای شفاف اطلاعاتی شود تا در سایه آن بازیگران عرصه اقتصادی تصمیمات آگاهانه‌تری را اتخاذ کنند.
تأثیر نظام راهبری شرکت بر کیفیت سود مسائل و مشکلات راهبری شرکت، از انگیزه‌های ناروا و اطلاعات نامتقارن میان مدیران و سهامداران ناشی می‌شود. تضاد منافع، همراه با عدم امکان انعقاد یک قرارداد صریح و شفاف میان مدیران و سهامداران درباره پیامدهای احتمالی آتی، منجر به مسائل لاینحل در باب نمایندگی می‌شود که بر ارزش شرکت تأثیرگذار است (هارت ۱۹۹۵). نظام راهبردی بنگاه به منظور کاهش هزینه‌های نمایندگی از طریق نظارت بر عملکرد مدیران و محدود کردن رفتار فرصت‌طلبانه (سودجویانه)مدیران طراحی می‌شود. نظام راهبری شرکت می‌تواند از ابعاد مختلف بر کیفیت سود شرکت تأثیر گذارد که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:
۱) ترکیب مدیران
یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر سلامت فرآیند حسابداری و گزارشگری مالی، ترکیب اعضاء هیئت مدیره است. مسئولیت هیئت مدیره، فراهم کردن نظارت مستقل بر عملکرد مدیران اجرائی و الزام مدیران به پاسخگوئی در قبال سهامداران است. باور عمومی بر این است که هیئت مدیره زمانی‌که از استقلال بیشتری برخوردار است، نظارت مؤثرتری بر مدیران اجرائی اعمال می‌کند (بیزلی ۱۹۹۶، دچاو و دیگران ۱۹۹۶، پیزنل و دیگران ۲۰۰۰، کلین ۲۰۰۲ و زی و دیگران ۲۰۰۳). به‌عنوان مثال، بیزلی (۱۹۹۶) در پژوهش تجربی دریافت که حضور اعضاء غیرموظف هیئت مدیره، احتمال تقلب در ارائه صورت‌های مالی را کاهش داده است. همچنین کلین (۲۰۰۲) شواهدی را در رابطه با استقلال اعضاء هیئت مدیره و دستکاری سود فراهم آورد که نشان می‌داد شرکت‌هائی که دارای اعضاء هیئت مدیره مستقل از مدیران اجرائی بودند، اقلام تعهدی غیرعادی کمتری گزارش کرده‌اند. زی و دیگران (۲۰۰۳) نیز به نتایجی مشابه در رابطه با ارتباط میان مدیریت سود و استقلال هیئت مدیره یافتند.
۲) کمیته حسابرسی
قابلیت اعتماد فرآیند گزارش‌گری مالی مستلزم سلامت فرآیند حسابرسی است. کمیته‌های حسابرسی مسئول پیشنهاد انتخاب حسابرس مستقل به هیئت مدیره، اطمینان‌بخشی در خصوص سلامت و کیفیت رویه‌های حسابداری و کنترل داخلی و نظارت بر استقلال حسابرسان مستقل از مدیریت هستند. شواهد تجربی عموماً از تأثیر کمیته حسابرسی مستقل بر کیفیت گزارشگری مالی و کیفیت سود پشتیبانی می‌کند. به‌عنوان مثال، کارسلو و نیل (۲۰۰۱) رابطه مستقیم میان کمیته حسابرسی مستقل و کیفیت گزارشگری مالی را مستند کرده‌اند. همچنین زی و دیگران (۲۰۰۳) رابطه معکوس میان مدیریت سود و استقلال کمیته حسابرسی گزارش کرده‌اند. علاوه بر این، وجود کمیته انتصابات مستقل نیز بر اثربخشی هیئت مدیره و توانائی نظارت بر مدیران اجرائی تأثیر به‌سزائی دارد، زیرا نفوذ مدیریت برای انتصاب اعضاء جدید هیئت مدیره را محدود می‌کند.
در مواردی که کمیته و هیئت مدیره مستقل بر عملکرد مدیران اجرائی نظارت دارند، اختیارات مدیران اجرائی در زمینه مدیریت سود محدود می‌شود و انگیزه‌های مدیران را برای اعمال استراتژی‌های مدیریت سود متهورانه در فرآیند گزارشگری مالی کاهش می‌دهد، بنابراین انتظار می‌رود که مدیریت سود کمتر اتفاق افتد و انعکاس اثر سود حسابداری در قیمت سهام متناسب با استقلال هیئت مدیره و کمیته حسابرسی افزایش یابد.
۳) استقلال حسابرسان
استقلال حسابرسان مستقل نیز از جمله عوامل مؤثر بر کیفیت سود می‌باشد. هر چند که کشف ایرادها و تقلبات در صورت‌های مالی به صلاحیت و تجربه حسابرسان بستگی دارد، اما گزارش ایرادها و تقلبات کشف شده توسط حسابرس به استقلال او وابسته است. گاهی خدشه‌دار شدن استقلال حسابرسان سبب می‌شود حتی حسابرسان علاوه بر عدم گزارش ایرادها و تقلبات کشف شده، شرکت‌ها را در طراحی معاملات متقلبانه و نحوه ارتکاب تقلب و پنهان کردن آن برای مقاصد سودسازی و نظایر آن کمک کنند. به‌عنوان مثال مؤسسه حسابرسی آرتور اندرسن که همچون واحدی از شرکت انرون در تشکیلات آن شرکت برای خود جا باز کرده بود و در شرکت انرون دفتر کار دائمی داشت، انرون را در طراحی برخی از معاملات واحدهای اقتصادی با مقاصد خاص که تنها با هدف سودسازی صورت می‌گرفت، یاری می‌نمود.
۴) حقوق سهامداران
حقوق سهامداران در قالب میزان توانائی آنها برای اعمال کنترل منابع اقتصادی شرکت، تغییر مدیران سودجو، فرصت‌طلب و ناکارآمد، نظارت بر مدیران شرکت و هدایت آنها یا تغییر مالکیت تبلور می‌یابد، به‌گونه‌ای که این امور منجر به افزایش ارزش شرکت شود. اعمال کنترل و نظارت از سوی سهامداران می‌تواند به‌عنوان یک ابزار نظارتی مؤثر برای بهبود کیفیت گزارشگری مالی مورد توجه قرار گیرد. هر چه قدرت سهامداران برای نظارت بر فرآیند گزارشگری مالی بیشتر باشد، کیفیت سود بهتر خواهد بود. اگر چه براساس قانون، سهامداران، مالک شرکت‌ها محسوب می‌شوند و مدیران باید استفاده بهینه از منابع اقتصادی شرکت را در راستای منافع سهامداران به‌عمل آورند، اما در عمل با بزرگ‌تر شدن شرکت‌ها و گسترش مالکیت آنها، اختیارات سهامداران در تغییر ترکیب هیئت مدیره و مدیران اجرائی کاهش یافته است و حقوق سهامداران تضییع می‌شود، زیرا در عمل بخش عمده نقل و انتقال سهام (و مالکیت شرکت‌ها) با هدف کنترل نیست، بلکه بیشتر با هدف کسب منافع از سرمایه‌گذاری‌ها انجام می‌پذیرد و این امر سبب می‌شود تا اتخاذ تصمیمات به‌سوی مدیران شرکت سوق پیدا کند و سهامداران تنها به‌صورت نمایشی در مجامع عمومی شرکت‌ها تأییدکننده تصمیمات مدیران هستند.
● نتیجه گیری
سود به‌عنوان یکی از مهمترین شاخص‌های حسابداری است که همواره برای مقاصد مختلف نظیر ارزیابی سهام و عملکرد مدیریت شرکت‌ها و مواردی از این قبیل مورد توجه بوده است. تا چند سال اخیر، اغلب تحقیقاتی که در زمینه تأثیر سود حسابداری بر قیمت یا بازده سهام صورت گرفته، به کیفیت سود اهمیت چندانی قائل نشده‌اند. اما در سال‌های اخیر به دنبال ورشکستگی شرکت‌های عظیم دنیا، محققین و تحلیل‌گران مالی توجه خود را از تأکید صرف بر رقم سود به‌سوی کیفیت سود معطوف نموده‌اند. به لحاظ با اهمیت بودن تأثیر وجود ساز و کارهای لازم و دستیابی به کیفیت مطلوب سود، اکثر جوامع تلاش‌هائی را برای فراهم کردن این‌گونه ساز و کارها انجام داده‌اند. از جمله این ساز و کارها، وجود یک نظام راهبری مناسب در شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی است که اکثر کشورها به تقویت و بهبود آن همت گمارده‌اند. در ایران نیز سازمان بورس و اوراق بهادار با درک اهمیت این موضوع، تصویب آئین‌نامه‌ای را در این خصوص در دستور کار خود قرار داده است که با اجرائی شدن آن می‌توان شاهد بهبود در عرصه راهبری شرکت‌ها و کیفیت گزارشگری مالی بود.  
 
منابع ۱) Beasley, M. ۱۹۹۶. An empirical analysis of the relation between the board of director composition and financial statement fraud. Accounting Review ۷۱:۴۴۴۳-۴۶۵ ۲) Carcello. J. and T. Neal. ۲۰۰۰. Audit committee composition and auditor reporting. The Accounting Review ۷۵: ۴۵۶-۴۶۷. ۳) Dechow, P. R. Slaon, and A. Sweeney. ۱۹۹۶. Couses and Consequences of earnings manipulation: an analysis of firms subject to enforcement actions by the SEC. Contemporary Accounting Research ۱۳:۱-۳۶ ۴) Hart, O. ۱۹۹۵. Firms, Contracts and Financial Structure. Clarendon Press. Oxford. ۵) Klein, A. ۲۰۰۲. Audit committee, board of director characteristics, and earnings management. Journal of Accounting and Economics ۳۳: ۳۷۵-۴۰۰. ۶) Niu, Flora, F ۲۰۰۵, Corporate Governance and the Qualty of Accounting Earnings: some Conadian Evidence. Workin Paper. Wilfrid Lourier University. ۷) Peasnell, K. V., P. F. Pope, and S. Young. ۲۰۰۰. Accrual management to meet earnings targets: UK evidence pre – and post-Cadbury. British Accounting Review ۳۲: ۴۱۵-۴۴۵. ۸) Verdi, Rodigo, s. ۲۰۰۶, Financial Reporting Quality and Investment Efficiency, Working Paper, University of Pennsylvania. ۹) Watts, R. L., and J.L.Zimmerman, ۱۹۸۶, Positive Accounting Theory. Prentice – Hall, Engle Wood Cliffs: New Jersey.