از منظر فضای کسب‌و‌کار، جهان امروز را به گونه‌ای جهان شرکت‌های فراملیتی می‌دانند. جهانی که در آن درآمد شرکت‌های فراملیتی با درآمد چندین کشور برابری می‌کند. به طور مثال درآمد (فروش) 408 میلیارد دلاری سال 2009 شرکت فروشگاه‌های زنجیره‌ای wal-mart Stores برابر با مجموع تولید ناخالص داخلی سوئد و بیش از دو برابر تولید خالص داخلی مالزی است. درآمد این شرکت با مجموع تولید ناخالص داخلی 85 کشور دنیا در فهرست 185 کشوری بانک جهانی در گزارش تولید ناخالص داخلی سال 2009 برابری می‌کند.
شرکت‌های فراملیتی مرزهای جدیدی را در کنار مرزهای جغرافیایی معرفی می‌کنند، مرزهایی که حدود نفوذ این شرکت‌ها را مشخص می‌کند، مرزهایی که بی‌واهمه و بدون رعایت مناسبات و معاهدات تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در حال در نوردیده شدن است. پیچیدگی فعالیت این شرکت‌ها را می‌توان از تنوع منابع انسانی آنها دریافت کرد. شرکت‌هایی که در حلقه مدیران ارشد آنها می‌توان رنگ‌ها و فرهنگ‌های مختلف را مشاهده کرد و آنچه زبان مشترک در این غول‌های تجاری دنیا است، تنها حرکت به سمت ماکزیمم شدن منافع است.
فضای کسب‌و‌کار امروز را نمی‌توان بدون این شرکت‌ها تصور کرد شرکت‌هایی که به‌رغم سیاستمداران کشورهای در حال توسعه حتی در تغییرات موازنه‌های سیاسی کشورها نیز نقش ایفا می‌کنند. این مقاله به تحلیل و پردازش داده‌های خام آماری این گزارش پرداخته است.
گزارشی که در انتهای جولای 2010 منتشر و به وضعیت 500 شرکت برتر دنیا براساس درآمد (فروش) سال 2009 آنها پرداخته است.
وضعیت شرکت‌ها
در جدول 1، 10 شرکت اول و 10 شرکت آخر این فهرست 500 شرکتی را نشان می‌دهد. شرکت وال – مارت با درآمد 408 میلیارد دلاری رتبه اول و سه شرکت نفتی شل، اکسون موبیل، بی‌پی با درآمدهای 285، 284 و 246 میلیارد دلار رتبه‌های دوم تا چهارم این فهرست را به خود اختصاص داده‌اند. نکته قابل‌توجه حضور سه شرکت چینی در میان 10 شرکت اول دنیا است. این جدول همچنین 10 شرکت انتهایی این فهرست را نشان می‌دهد که آخرین شرکت این فهرست شرکتی ژاپنی با درآمدی 17 میلیارد دلاری است. جالب است که حوزه فعالیت این شرکت نشریات الکترونیکی، ترانشه‌های رایانه‌ای، کارت‌های دیجیتالی و برخی مواد مصرفی است.
مجموع درآمد این 500 شرکت در سال 2009 میلادی برابر با 23 هزار میلیارد دلار بوده است. درآمدی نجومی که در مقایسه با مجموع تولید ناخالص داخلی 58 هزار میلیارد دلاری 185 کشور دنیا اهمیت آن نمایان‌تر می‌شود.
توزیع جغرافیایی
شرکت‌هایی از 4 قاره دنیا در این فهرست حضور دارند شامل اروپا با 183 شرکت؛ آمریکا با 160 شرکت، آسیا با 149 شرکت و اقیانوسیه با 8 شرکت ترکیب این 500 شرکت را تشکیل می‌دهند. نقشه صفحه بعد، وضعیت توزیع جغرافیایی این شرکت‌ها را نمایش می‌دهد. اگرچه همان گونه که ذکر شد این شرکت‌ها فرامنطقه‌ای و فراملیتی بوده و اصولا نمی‌توان حدودی برای حوزه فعالیت آنها ترسیم کرد، اما این تقسیم بندی بر مبنای مکان اصلی شرکت‌ها یا همان حوزه فرماندهی آنها (headquarters) است.
در واقع 34 کشور زادگاه 500 شرکت برتر دنیا است. 18 کشور اروپایی، 5 کشور آمریکایی، 10 کشور آسیایی و کشور استرالیا این مجموعه را تشکیل می‌دهند.
ایالات‌متحده با 139 شرکت و مجموع درآمد 6977 میلیارد دلار، فعال‌ترین کشور در این تقسیم‌بندی است. کشوری که به تنهایی 30 درصد ارزش درآمدی مجموع 500 شرکت را به خود اختصاص داده است. کشور ژاپن با 71 شرکت و مجموع درآمد 2942 میلیارد دلار و چین با 46 شرکت به ارزش مجموع 1946 میلیارد دلار رتبه‌های دوم و سوم را در اختیار دارند.
جالب اینکه این سه کشور در رتبه‌بندی تولید ناخالص داخلی دنیا نیز همین جایگاه‌ها را با ارقام: ایالات‌متحده 14256 میلیارد دلار، ژاپن 5067 میلیارد دلار و چین 4984 میلیارد دلار به خود اختصاص داده‌اند. نکته قابل‌تامل در این فهرست حضور برخی کشورهای آسیایی در این رتبه‌بندی است. ورود شرکت نفتی سبیک عربستان و احراز رتبه 293 این فهرست با 5/27 میلیارد دلار درآمد قابل توجه است. همچنین رتبه 273 برای هلدینگی با درآمد 29 میلیارد دلاری از ترکیه و رتبه 107 برای شرکت پتروناس مالزی با 5/62 میلیارد دلار درآمد بیانگر حضور آسیایی‌های در حال توسعه و پیشرو در این فهرست است. شهر توکیو را می‌توان فعال‌ترین شهر در زمینه حضور شرکت‌های برتر دنیا دانست. مرکز اصلی 49 شرکت از 500 شرکت برتر دنیا در توکیو واقع شده است. درآمد این 49 شرکت در سال 2009 به 2030 میلیارد دلار رسیده است. جدول 3 نشان‌دهنده 5 شهر اول از نظر حضور مرکز اصلی شرکت‌های برتر دنیا در آنها است. توکیو، پکن، پاریس، لندن و نیویورک مجموعا 141 شرکت با درآمد 7 هزار میلیارد دلار از 500 شرکت برتر دنیا را در خود جای داده‌اند. به بیان دیگر قریب به 30 درصد شرکت‌های برتر دنیا را می‌توان در این 5 شهر دنیا یافت کرد.

وضعیت بازده فروش 500 شرکت برتر دنیا
از مجموع 500 شرکت برتر دنیا، 427 شرکت سودده و 73 شرکت زیان‌ده هستند. جدول 4 وضعیت و تعداد شرکت‌های سودده و زیان‌ده را براساس موقعیت جغرافیایی نشان می‌دهد. با بررسی این پارامتر و با لحاظ کردن وزن شرکت‌های زیان‌ده، این گونه نتیجه‌گیری می‌شود که 14 درصد وزن 500 شرکت برتر دنیا را شرکت‌های زیان‌ده تشکیل می‌دهند (73 شرکت با 3167 میلیارد دلار درآمد) و 83 درصد وزن 500 شرکت برتر دنیا، شرکت‌های سودده با بازده فروشی کمتر از 20 درصد در سال 2009 (409 شرکت با درآمد 19193 میلیارد دلار) بوده و شرکت‌های سودده با بازده مابین 20 تا 49 درصد، سه درصد وزن 500 شرکت برتر دنیا را به خود اختصاص داده‌اند (18 شرکت با درآمد 724 میلیارد دلار)، بازده فروش نسبتی است که از تقسیم سود خالص به درآمد به دست می‌آید و در واقع نشان می‌دهد چه میزان از فروش (درآمد)، سود خالص بوده است.
مطلوبیت بازده فروش یک شرکت را باید در فضای اقتصادی که شرکت در آن به کسب‌و‌کار مشغول است، مورد ارزیابی قرار داد.
با این حساب در کشورهای توسعه‌یافته که اغلب نرخ‌های بهره و نرخ اوراق بدون ریسک (قرضه) کمتر از 4 درصد دارند، بازده فروش در حوالی 5 تا 15 درصد کاملا منطقی و مطلوب به نظر می‌رسد که البته شرایط بحرانی دوره 4 ساله اخیر اقتصاد جهانی و رکود عمومی این بازده زمانی را نباید از نظر دور داشت.
در بررسی پربازده‌ترین شرکت‌ها با در نظر داشتن صنعتی که این شرکت‌ها در آن فعالیت می‌کنند، نتایج خاصی به دست می‌آید. از میان 18 شرکتی که بازده فروش مابین 20 تا 49 درصد را در سال 2009 تجربه کرده‌اند، شرکت‌های داروسازی برستول – مایرز و مرک با 49 و 47 درصد بازده فروش بیشترین نسبت را در سال 2009 داشته‌اند و شرکت گوگل با 27 درصد بازده فروش رتبه بعدی را داشته است.
این بررسی نشان می‌دهد شرکت‌هایی که در صنایعی با تکنولوژی و فن‌آوری بالا حضور دارند (high-tech) از بازده فروش بالاتری برخوردارند. در بررسی شاخص گروه سلامت بورس نیویورک نیز مشاهده شد که شرکت‌های حاضر در صنعت داروسازی و بیوتکنولوژی بیشترین بازده فروش را داشته‌اند.
از بین 18 شرکتی که بازده 20 تا 49 درصدی داشتند برندهای آشنایی مانند مایکروسافت (بازده 25 درصد) اوراکل (بازده 24 درصد) کوکاکولا (بازده 22 درصد) و مک دونالد (بازده 20 درصد) نیز به چشم می‌خورد.
بازده فروش میانگین 500 شرکت در سال 2009 میلادی برابر 2/4 درصد بوده است، 500 شرکت با فروش 23 هزار میلیارد دلار و سود خالص960 میلیارد دلار.
شرکت‌های نام‌آشنا در ایران
اما بازار داخلی کشورمان به طور تاریخی با برندهایی از شرکت‌های فراملیتی انس داشته است. نام‌هایی در صنعت خودروسازی، نفت، تجهیزات رایانه، تکنولوژی ارتباطات و لوازم مصرفی.
جدول 5 تعداد 46 شرکت نام آشنا از میان 500 شرکت برتر دنیا در حال 2009 را معرفی می‌کند، این جدول که براساس رتبه شرکت‌ها در فهرست جهانی مرتب شده است اطلاعاتی مانند درآمد (فروش)، سود خالص، خاستگاه شرکت و بازده فروش را بیان می‌کند. ستون «رتبه در کشور مربوطه» نشان‌دهنده مقام شرکت در میان شرکت‌های داخلی آن کشور است، به طور مثال شرکت پژو با 67 میلیارد دلار فروش در میان 500 شرکت برتر دنیا نود و چهارمین شرکت و در میان شرکت‌های کشور فرانسه دهمین شرکت است.
سال 2009 میلادی را می‌توان منطبق‌بر 1388 شمسی دانست. قریب 10 ماه از این سال میلادی در سال 88 بوده است. این انطباق از این جهت صورت می‌پذیرد که بتوان فروش این شرکت‌ها را با برخی از ارقام اساسی داخلی مقایسه کرد.
درآمد (فروش) سال 1388 مجموع شرکت‌های بورسی کشور (بیش از 300 شرکت) را می‌توان حدود 70 میلیارد دلار در نظر گرفت. ارزش مجموع شرکت‌های بورسی نیز در تاریخ دی‌ماه 1388 (پایان سال 2009 میلادی) به مرز 63 میلیارد دلار نزدیک شده است. آمارهای رسمی و نیمه‌رسمی حکایت از فروش 70 میلیارد دلار نفت در سال 1388 می‌کند و از طرفی مجموع فروش نفت از سال 1357 تا پایان 1388 نیز کمی بیشتر از یک هزار میلیارد دلار اعلام می‌شود. کل تولید ناخالص داخلی ایران به قیمت ثابت بنا بر گزارش بانک جهانی در سال 2009 میلادی برابر با 331 میلیارددلار بوده است. این ارقام نمایه‌ای از فضای اقتصاد کلان ایران است.
تولید خالص داخلی 2009 به قیمت ثابت: 331 میلیارد دلار
مجموع درآمد (فروش) شرکت‌های بورسی در 1388: 70 میلیارد دلار (تقریب)
ارزش مجموع شرکت‌های بورسی در پایان 2009 میلادی: 63 میلیارد دلار
فروش نفت در 2009 میلادی: 70 میلیارد دلار (تقریبی)
سازمان مدیریت صنعتی نیز هر ساله 100 شرکت برتر ایران را معرفی می‌کند. آخرین رتبه‌بندی صورت‌گرفته توسط این سازمان در سال 88 منتشر شده و وضعیت شرکت‌ها را از لحاظ درآمد (فروش) در سال‌های 1387 بیان می‌دارد. جدول 6 فهرست 25 شرکت اول این رتبه‌بندی است. اگرچه این گزارش فروش سال 1387 را نشان می‌دهد، اما از جهت آنکه هدف، نشان دادن تفاوت فضای فعالیت شرکت‌های داخلی و شرکت‌های فراملیتی است، این گزارش قابل‌استناد است.
ضمنا اطلاعات این 20 شرکت برای سال 1388 دستخوش تغییر فزاینده جدی نخواهد شد، زیرا شرکت‌های دولتی مانند هلدینگ معدنی سازمان توسعه و نوسازی و ملی صنایع پتروشیمی با توجه به واگذاری شرکت‌های زیرمجموعه خود عملا به رتبه‌های پایین‌تر تنزل می‌یابند و سایر شرکت‌ها در روندی منطقی با انحراف اندک تغییر خواهند کرد. جدول 6 برترین شرکت‌ ایران را پالایش نفت اصفهان با قریب به 11میلیارد دلار فروش معرفی می‌کند.
شرکت مادر تخصصی سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی و شرکت ایران‌خودرو با 4/10 و 4/9 میلیارد دلار رتبه‌های دوم و سوم را از آن خود کرده‌اند. با بررسی برخی از ارقام کلان اقتصادی ذکر شده و ارائه جدول 20 شرکت برتر ایران به گذشته بازگشته و نیم‌نگاهی به جدول 1 (10 شرکت اول و آخرین 500 شرکت برتر دنیا) و جدول 5 (فهرست شرکت‌های نام‌آشنا) انداخته می‌شود. در این مقایسه نکاتی بدین شرح جلب توجه می‌کند.
- ارزش مجموع شرکت‌های بورسی در پایان سال 2009 میلادی 63 میلیارد دلار بوده است. این رقم برابر است با یک سوم (30 درصد) فروش تویوتا در سال 2009 و یک هفتم (15 درصد) فروش فروشگاه‌های زنجیره‌ای وال – مارت در همین سال و دقیقا برابر است با فروش سال 2009 شرکت پتروناس مالزی (شرکت 107 دنیا).
- مجموع فروش (درآمد) شرکت‌های بورسی در سال 1388 برابر با 70 میلیارد دلار بوده است. اگر کل شرکت‌های بورسی (بیش از 300 شرکت اعم از بانک‌ها، مخابرات، خودروسازان و ...) به صورت یک شرکت واحد فرض شوند، این شرکت واحد در رتبه 86 فهرست 500 شرکت دنیا و پس از شرکت فیات قرار می‌گرفت. مجموع فروش شرکت‌های بورسی در سال 88 رقمی برابر با نصف فروش شرکت فولکس واگن در سال 2009 میلادی بوده است.
- تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2009 میلادی به قیمت ثابت برابر با 331 میلیارد دلار بوده است. این رقم یعنی 80 درصد فروش شرکت‌های زنجیره‌ای وال – مارت در سال 2009 و نیز برابر است با مجموع فروش دو شرکت خودروساز تویوتا و فورد در سال 2009 میلادی.

 
این رقم به طور تقریبی با درآمد 7 شرکت برزیلی حاضر در فهرست 500 شرکت برتر دنیا برابری می‌کند و نیز برابر است با فروش 7 شرکت (کانازی، ایتوچو، نیپون، سومیتومو، دیوا، شارپ و پاناسونیک) که در منطقه اوزاکای ژاپن در سال 2009 درآمدی 327 میلیارد دلاری داشته‌اند.
- در سال 2009 میلادی ایران قریب به 70 میلیارد دلار فروش نفت داشته است. جالب اینکه فروش شرکت نفتی تویوتا در این سال بالغ‌بر 155 میلیارد دلار بوده است. فروش تویوتا در سال 2009 سه برابر فروش نفت ایران بوده است و درآمد دو کمپانی کوکاکولا و مک دونالد در همین سال برابر با فروش نفت ایران و در حدود 75 میلیارد دلار بوده است.
- تبلیغات وسیع شرکت‌های فراملیتی، نماینده غول‌های بزرگ تجاری دنیا هستند. روزانه بدون آنکه توجه شود، همگان در معرض تشعشعات تبلیغی این ابرشرکت‌ها قرار دارند. به سادگی برندها را انتخاب کرده و از تولیدات آنها استفاده می‌شود. پس بد نیست توجه شود برندهای مشهور شده در ایران در سطوح چه ارقامی فعالیت می‌کنند. به طور نمونه فروش سال 2009 چند شرکت را مرور می‌شود:
تویوتا 204 میلیارد دلار، شرکت نفتی شل 285، توتال 156 میلیارد دلار، دایملر کرایسلر (بنز) 110 میلیارد دلار، شرکت‌های پاناسونیک 80، ال جی 79، سونی 78 میلیارد دلار، خودروساز هیوندا 72 میلیارد دلار، ورزشی فروش نایکی 19 میلیارد دلار (دو برابر پالایش نفت اصفهان، بزرگ‌ترین شرکت ایران.)
جدول 5 نمایانگر اطلاعات این شرکت‌های نام‌آشنا است.

بی‌شک پردازش اطلاعات شرکت‌های بزرگ دنیا و صحبت از فضای فعالیت اقتصادی بین‌الملل این نهیب را به ما خواهد زد که برای فتح قله‌های توسعه و رشد در فضای بین‌الملل باید تلاش جدی‌تر از خود به خرج داد. شرکت‌های نام برده شده در این گزارش هیچ کدام نه بومی بوده و نه دستوری مدیریت می‌شوند. این شرکت‌ها براساس اصل ماکزیمم کردن منافع در حال تلاش هستند و البته تعالی آنها زمانی اثبات شده است که از مسوولیت اجتماعی خود نیز غافل نباشند. دستیابی به اهداف ایران 1404 تنها با ثبت دفتری و تکلیف دستوری حاصل نمی‌شود. درآمد بزرگ‌ترین شرکت ایرانی (از لحاظ درآمد) یعنی پالایش نفت اصفهان که البته سهم عمده‌ای در صنعت خود دارد نزدیک به نیمی از فروش پانصدمین شرکت دنیا یعنی Dai Nippon printing است، شرکتی که در حوزه کارت‌های دیجیتالی، اقلام مصرفی و چیپ‌های رایانه‌ای فعالیت می‌کند.
حضور 14 شرکت از عربستان سعودی، ترکیه، تایلند، سنگاپور، مالزی و تایوان با مجموع درآمد 421 میلیارد دلار در این فهرست اعلانی جدی برای حرکت رو به جلو سایر کشورهای در حال توسعه است. از نظر دور نماند که شرکت‌های برتر موجود در این فهرست غالبا در مسیر ادغام‌های بزرگ نیز بوده‌اند و از ترکیب شرکت‌های کوچک‌تر به منظور کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری به‌وجود آمده‌اند.

این نکته را باید در انتقال شرکت‌های دولتی در فرآیند خصوصی‌سازی مدنظر داشت، به قسمی که تفکیک و جداسازی شرکت‌ها از هلدینگ‌های دولتی مادر عملا حرکت در مسیر جزیره‌ای شدن بنگاه‌ها منجر نشود.
امید است شرکت‌های فعال ایرانی به سمت فرامنطقه‌ای و فراملی شدن گام برداشته و با رعایت ملاحظات بین‌المللی در سطوح عالی مناسبات مجازی به عرض اندام پرداخته و داشته‌های خود را در صفحات گزارش‌های معتبر بین‌المللی در معرض قضاوت جهانیان بگذارند و از رویه تولید در داخل و فروش در داخل فاصله بگیرند. این مقاله نه به جهت شوکه شدن و ایجاد یاس و سرخوردگی، بلکه به جهت تبیین ضرورت چالاکی در اقدام و رسیدن به مقام شایسته و درخور پتانسیل‌های ملی به رشته تحریر درآمده است.
جالب اینکه در مدت 20 دقیقه‌ای که به مطالعه این مقاله پرداختید 878 میلیون دلار به درآمد این 500 شرکت اضافه شده است. در این 20 دقیقه به درآمد تویوتا 7، ال‌جی 3، بی‌ام‌و 6/2 و نوکیا 1/2 میلیون دلار افزوده شده است.