در مباحث سرمایه گذاری و مدیریت مالی استفاده از ابزارهای مالی امری اجتناب نا پذیر است ,و انتخاب آن با توجه به­موقعیت و شرایط بازار صورت می گیرد.

قرارداد تاخت:

 تاریخچه:

یکی از ابزارهای پر استفاده در مدیریت ریسک است که در سال 1979 در لندن طراحی شد . در سال 1981 قراردادتاخت پول توسط شرکت معروف "سالومان برادرز " طراحی و عرضه شد که اولین مشتریان این قرارداد بانک جهانی وبودند . منشا قرارداد تاخت وام های متقابل و وام های دو به دو بودند که توسط شرکت های تابعه در IBM شرکت کشورهای مختلف صورت می گرفت.

 به علت قوانین منعقده در امریکا در زمان پیدایش قرارداد تاخت نرخ سود دلار در امریکا بالاتر از خارج آن بود و همین انگیزه برای دریافت وام از طریق بانک های لندن شد چرا که هزینه کم تری در بر داشت . در سال 1984 فرایند قانونگذاری معاملات تاخت در امریکا توسط بانک تجاری و بانک سرمایه گذاری شکل گرفت و در سال 1985 این گروه باعنوان انجمن بین المللی معامله گران تاخت رسما آغاز به کار کرد . اولین قوانین مربوط به قرارداد تاخت ت نظیم و در سال 1986 و 1987 تلاش این انجمن ادامه یافت و در مرحله قوانین مورد تجدید نظر قرار گرفت و قوانین جدید به آن اضافه شد. این امر از یک طرف باعث رسمیت و مقبولیت بازار و کاهش هزینه و زمان انجام معاملات شد که خود عاملی درجهت گسترش سریع تر آن به حساب می آید. .

 تعریف :

 قرارداد تاخت مجموعه ای از جریان های نقدی با نرخ ثابت و مجموعه ای از جریان های نقدی است که با نرخ شناور بایک دیگر تاخت زده می شوند . بدین ترتیب افرادی که به دنبال مواجه با نوسانات قیمت اند جریان نقد ثابت و سایر مشارکت کنندگان بازار که به واسطه حرفه خویش از این فرصت ها با قبول ریسک استفاده می کنند جریان نقد شناور را بر می گزینند.

 قرارداد تاخت به علت سهولت استفاده و کارایی در پوشش ریسک و حتی کاهش هزینه ها و نیز یافتن شرایطی با فرصتهای بیش تر از هنگام معرفی تا کاربرد، از سایر ابزارهای مشتقه بیش تر مورد استفاده قرار گرفت.

 ساز و کار معاملات تاخت :

 در معاملات تاخت طرفین واسطه وجود دارند که معامله گر تاخت (بانک تاخت –بازار ساز )نام دارد . در این معامله طرفین به معامله گر تاخت مراجعه کرده و درخواست های خود را عنوان می کنند. یکی از طرفین به دنبال یک یا چند جریان نقدی بر اساس نرخ ثابت است و معامله گر طرف مقابل را برای وی جستجو می کند تا همان درخواست را با نرخ شناور داشته باشد .

 مقادیر ثابت پرداخت شده با عنوان کوپن تاخت معرفی می شوند و با دریافت این مبلغ ثابت طرف اول ریسک تغییرات نرخ دارایی را از بین می برد.

 مقایسه پیمان آتی با معاملات تاخت:

 شرح پیمان آتی قرارداد تاخت

 2 سال 1 ماه تا 20 سال / تاریخ انقضا حداکثر 5

 هزینه ها مبلغ ودیعه و کارمزد هزینه کارمزد یا معامله گر تاخت

 معاملات بر اساس استاندارد پیمان موجود برای حجم معاملات بیش از 10

 میلیون دلار

 تاریخ سررسید دوره های 4 ماهه تاریخ های مختلف

 محل انجام معامله بورس های نظام یافته بانک های تجاری و سرمایه

 در معاملات تاخت معامله گران تاخت نقش موسسات پایاپای را بازی می کنند و در صورت نبودن طرف معامله خود واردمعامله می شوند.

 قرارداد تاخت جز ابزارهای خارج از بورس است و در بورس نیز مورد معامله قرار می گیرد . این بازار از بانک های تجاری وسرمایه گذاری تشکیل می شود که با استفاده از شبکه مخابراتی و شبکه یارانه ای به معامله قرارداد تاخت می پردازد.

 انواع قرارداد تاخت:

 1. تاخت نرخ سود :

 معاوضه نرخ سود ثابت با نرخ سود شناور به وسیله نرخ لایبور

 الف- تاخت نرخ سود استاندارد :

 قراردادی بین دو نفر که هر یک تعهد پرداخت سودی را به صورت دوره ای به طرف مقابل دارد با تاریخ ومبلغ مشخص و با ارز یکسان که یک طرف سود با نرخ ثابت و طرف دیگر سود با نرخ شناور که به جز مبادله ما به التفاوت ، هیچ مبادله ای روی اصل مبلغ صورت نمی گیرد

 ب- تاخت نرخ سود غیر استاندارد:

 طرف اول معامله گر تاخت طرف دوم

 # تاخت صعودی –نزولی و متغیر: اصل مبلغ بر اساس الگوی از پیش تعیین شده تغییر می کند.

 # -تاخت پایه:هر دو طرف بر اساس نرخ شناور پرداخت می کنند البته با مرجع های متفاوت

 #- تاخت حاشیه ا ی:بر اساس یک مرجع ثابت نیست بلکه به طور حاشیه ای کم و زیاد می شود و برای مواقعی مفیداست که نرخ بدهی بر طبق حاشیه ای اطراف نرخ شناور باشد

 #- تاخت آتی : زمان قرارداد در آینده است و ریسک آتی تغییرات نرخ سود برای دوره های مختلف پوشش داده می­شود.

 # تاخت خارج از بازار : در این نوع قرارداد طرفین بر اساس شرایط بازار به هم پرداخت می کنند.

 # تاخت متفاوت :طرفین به پرداخت جریان نقدی شناور متعهد میشوند البته با نرخ ارز متفاوت و یکی از طرفین باپرداخت یا کسر حاشیه های تعهد خود را ایفا می کند. البته اصل مبلغ فرضی بر حسب یک واحد ارزی است

 #کوپن صفر : به جای مجموعه هایی از پرداخت ها با نرخ ثابت تنها یک پرداخت انجام می شود چه در ابتدای قرارداد چه در زمان سررسید باشد.

 2. تاخت نرخ ارز:قراردادی است دو طرفه برای مبادله دو ارز مختلف –مجموعه ای از قرادادها ی آتی نرخ ارز –در تاخت نرخ ارز در تاریخ سررسید متعدد، خرید و فروش انجام می شود.

 تفاوت تاخت نرخ ارز و نرخ سود:

 1.  واحد ارز طرفین معامله یکسان نیست

 2.  معمولا اصل مبلغ در تاریخ سررسید مبادله می شود

 3.  طرفین در مبادله اصل مبلغ در تاریخ موثر مختارند

 4. در مورد شناور بودن و ثابت بودن نرخ ارز ممکن است نرخ ثابت یا نرخ شناور و یا یکی نرخ ثابت و دیگری نرخ شناور رابپردازد.

 در تاخت زوجی نرخ ارز پرداخت های دوره ای بر طبق ارز خارجی انجام می شود ولی پرداخت بر اساس دریافت کننده صورت می گیرد.

 3. تاخت کالا:

 قرارداد تاخت کالا روی کالاهایی مث ل نفت – محصولات پتروشیمی-انرژی-فلزات گران بها مرسوم است و بیش تر ین حجم استفاده آن مربوط به قرارداد بین شرکت نفت و پالایشگاه و یاشرکت تولیدی محصولات پتروشیمی است.

 دو نوع قرارداد تاخت کالا شامل؛

 :الف-مبادله نرخ ثابت قراردادو نرخ شناور شاخص و قیمت کالای خاص

 ب- مبادله دو نوع جریان نقدی یکی بر اساس شاخص قیمت نوع خاصی از کالا و دیگر جریان نقدی ناشی از یک دارایی بازار پول

 4. تاخت مالکیت:

 یک طرف جریان نقدی سود ناشی از سرمایه گذاری سهام (سود تقسیم نشده –درآمد ناشی از تغییر قیمت سهام) و یا شاخص های مختلف است. به طو ری که مجموعه ای از جریان نقد را در مقابل بازدهی ناشی از سایر دارایی های با نرخ لایبور و یا مرجع دیگر قرار دهد. بنابراین حاصل ضرب تغییر نرخ لایبور در اصل مبلغ فرضی عبارت است از جریان نقدی که طرف مقابل پرداخت می کند.

 تاخت اعتباری:

 یکی از طرفین خریدار ریس ک اعتباری و دیگری فروشنده آن است . این تاخت برای پوشش ریسک اعتباری به کار برده می شود و دو نوع اصلی آن عبارتند از الف-تاخت با بازدهی کامل ب-تاخت نکول یا تاخت اعتباری خالص. کاربردهای قراردادتاخت:

 1. مدیریت ریسک:

 پوشش ریسک ناشی از تغییرات نرخ ارز ,نرخ سود و قیمت کالاست که می توان نرخ شناور را به نرخ ثابت تبدیل کرد.

 2. استفاده از قرارداد تاخت برای کاهش نرخ بدهی :

 در این روش ابتدا وام با نرخ ثابت گرفته و به وسیله معامله تاخت با نرخ شناور مبادله می شود بدین ترتیب هم مطابق برنامه عمل و هم از مزیت نسبی استفاده می شود.

 تفاوت در نرخ ثابت - تفاوت در نرخ شناور = NCA

 3. استفاده از تاخت برای گریز از محدودیت های قوانین:

 در این روش از مالیات و محدودیت های قانون محلی می توان دوری کرد.

 قیمت گذاری قرارداد تاخت: قیمت گذاری تاخت برابری ارزش فعلی جریان های نقدی است.

 محاسبه نرخ قرارداد تاخت:

 مجموعه قراردادهای نقدی است که با نرخ ثابت پرداخت می شود . البته معلوم است که مجموعه جریان های نقدی ،که با نرخ شناور پرداخت می شود ، به علت تغییرات نرخ مرجع نامعلوم است . اما چون قرارداد تاخت مجموعه ای ازپیمان های آتی است ، بنابراین جریان ه ای نقدی شناور بر اساس نرخ های متفاوت لایبور قابل دست یابی است . بهترین نرخ برای تبدیل جریان آتی به ارزش فعلی نرخ نقدی نظری است که بدین ترتیب، فرمول ارایه شده توسط داتاتریا وهمکارانش برای محاسبه عامل تنزیل به صورت زیر معرفی می شود.

 عامل تنزیل در دوره قبل

 عامل تنزیل =

 تعداد روزها در دوره جاری

 ( ( *نرخ آتی دوره قبل+ 1

 360

 به طوری که نرخ تنزیل در اولین دوره برابر یک باشد ، بدین ترتیب می توان جریان های نقد ناشی از نرخ شناور را تنزیل وسپس ارزش فعلی جریان های نقد ثابت را محاسبه کرد. بنابراین ارزش فعلی دو جریان نقد در زمان صفر، برابر خواهد بود.

 قیمت گذاری تاخت :

 اصول کلی قیمت گذاری تاخت بر اساس تفاضل ارزش فعلی جریان نقدی ثابت و شناور است . در تاخت نرخ ارز یکی ازطرفین تعهد پرداخت ، ثابت و دیگری نرخ شناور را دارد . در مورد نرخ شناور نیز مجددا از نرخ آتی استفاده و مجموعه جریانهای نقدی شناور بر اساس نرخ آتی ارز محاسبه می شود. سپس تفاضل ارزش فعلی جریان های نقد ثابت و شناور قیمت تاخت ارز را در هر دوره به دست می دهد.

 جریان استفاده از ابزار مشتقه در ایران :

 استفاده از ابزار مشتقه دارای بسترهای کافی است . برای این کار رویه های اجرایی دقیق تری در حال تدوین است وهم چنین استفتائات لازم از مراجع گرفته شده و کار بحث های فقهی آن در حال انجام است . بعد از تدوین آئین نامه و تاییدکمیته تخصصی فقهی برای بررسی پایانی به هیات مدیره بورس ارجاع می شود و در نهایت شورای عالی بورس مجوز رسمی آنرا صادر خواهد کرد بعد از صدور مجوز این ابزار ، هم در بورس کالا و هم در بورس سهام، می توانند از ابزار قرارداد آتی استفاده کنند.

 در طرح بازار رهن ثانویه مسکن به پشتوانه ملک افرادی که وام مسکن دریافت کردند . اوراق منتشر می شود. در این طرح به پشتوانه ملک و وثیقه افرادی که تسهیلات وام مسکن دریافت کردند نوعی ابزار مشتقه اوراق بهادار منتشر می کنند که علاوه بر تنوع بخشی بازار سرمایه به رونق بازار مسکن نیز کمک می کند زیرا با ورود سرمایه گذار جدید و خریداری اوراق منتشره منابع بانک ها یا موسساتی که تسهیلات مسکن ارایه کردند، افزوده می شود و از این منابع می توان مجددا در اعطای تسهیلات جدید به متقاضیان استفاده کرد.

 طی سه دهه گذشته شبکه ارزی کشور از دو مرحله تک نرخی تثبیت شده در مقا بل دلار امریکا و سپس شبکه چند نرخی حمایتی در مقابل دلار امریکا عبور کرده و در نهایت از ابتدای دهه 80 شمسی وارد حیطه شبکه شناور مدیریت شده است .

 جایی که دلار امریکا در مقابل ریال از ابتدای سال 81 با شیب ملایمی تقویت شده است . در عین حال پس از تحریم های مالی علیه ایران و توقف خدمات بانک های اروپایی در خصوص تسویه دلار امریکا و افزایش حجم و نقش یورو در تجارت خارجی کشور، بازار ایران در کل بیش تر و جدی تر در معرض تاثیرات سو ناشی از نوسانات نرخ برابری ارز قرار گرفته است. در این میان مشتریان بیش تر به سمت خدمات کنترل ریسک بوده است.

 بنابراین در شرایط کنونی چنان چه بتوان ابزارهای مدیریت ریسک نوسانات نرخ ارز و بهره را برای بازار ایران و در چارچوب مقررات بانکی بدون ربا تعریف کرداز تحمیل هزینه های سنگین به بنگاه های اقتصادی کشور جلوگیری شده و برای اقتصاد کشور از لحاظ کاهش قیمت تمام شده و تورم مفید فایده خواهد بود.

 نتیجه گیری: با توجه به مطالعات انجام شده و معرفی ابزار مشتقه و انواع آن، می توان با توجه به شرایط بازار و امکانات موجود از نوعی ازاین ابزار در معاملات استفاده کرد . زیرا با استفاده از آن می توان به کاهش عدم اطمینان و ریسک و بی ثباتی قیمت ها در آینده رسیدو هم چنین از مشخص بودن قیمت ها در آینده و دور بودن از نوسانات نا مطلوب و به وسیله تضمینی که در این نوع قراردادها وجود دارد از عدم ضرر ناشی از آن، اطمینان داشت.

 منابع:

 1. جوادیان محمد رضا – مروری بر ابزارهای مشتقه و به کارگیری آن ها در بازار ایران –اخبار اقتصادی –تهران – 25/5/86

 2. حمیدی زاده محمد مهدی- ابزارهای مالی مشتقه دربازار سرمایه – تدبیر - آذر 82

 3. راعی رضا –تلنگی احمد –مدیریت سرمایه گذاری پیشرفته – سمت – تهران - 83 –نوبت اول – 624 ص جدول کردار

 4.