یکی از بحث­­هایی که در سال­های اخیر با گسترش فناوری توجه زیادی به آن شده­است، مدیریت زنجیره تأمین (SCM) است. در این مقاله، سعی شده­است که با ارائه کلیتی از این موضوع، شناختی نسبی در این رابطه به دست آید

مدیریت زنجیره تأمین
 
یکی از بحث­­هایی که در سال­های اخیر با گسترش فناوری توجه زیادی به آن شده­است، مدیریت زنجیره تأمین (SCM) است. در این مقاله، سعی شده­است که با ارائه کلیتی از این موضوع، شناختی نسبی در این رابطه به دست آید. در این مقاله، همچنین به جزئیاتی مانند اثر شلاقی و تأثیر آن در زنجیره تأمین، مدیریت موجودی­ها به وسیله فروشندگان (VMI)، تفکیک با تأخیر و لجستیک معکوس اشاره شده­است.
● مقدمه
شرکت­ها در فضایی که رقابت در آن به شدت در جریان است به دنبال سرعت­بخشی به فعالیت­­ها و عملیات خود می­باشند. همچنین بحث­هایی نظیر جهانی­سازی و گسترش شبکه­هایی مانند اینترنت از موضوعات مهمی هستند که در تأمین منابع، بازاریابی و دیگر مواردی که شرکت­ها با آن درگیرند، اثر گذارند. با گستردگی منابع و افزایش کانال­های توزیع مختلف شرکت­ها به تنهایی قادر به تولید و توزیع تمامی قطعات موردنیاز و کالاهای تولیدی خود نیستند. در این حالت، ضرورت دارد که مواد و قطعات از عرضه­کننده­ها تهیه شده و در شرکت­ها با اجرای فرایندی، خروجی حاصل شده در کانال­های توزیع وارد شده و به‌دست مشتری برسد. پس باید زنجیره­ای از شرکت­های گوناگون تشکیل شود که با همکاری یکدیگر به تولید و عرضه محصول، اقدام کنند. در اینجاست که بحث زنجیره تأمین مطرح می­شود. شرکت­ها به‌طور روز­افزون به زنجیره­های تأمین می­پیوندند و ترجیح می­دهند که به‌عنوان بخشی از یک زنجیره تأمین در مقابل زنجیره­های تأمین دیگر، رقابت کنند. می­توان زنجیره تأمین را زنجیره­ای تعریف کرد که همه فعالیت­­های مرتبط با جریان کالا و تبدیل مواد، از مرحله تهیه مواد اولیه تا مرحله تحویل کالای نهایی به مصرف­کننده را در بر می­گیرد. در ارتباط با جریان کالا دو جریان دیگر که جریان اطلاعات و جریان منابع مالی و اعتبارات هستند نیز حضور دارند. شکل ۱، الگویی از زنجیره تأمین را ارائه می­دهد.
با توجه به این که معمولاً شرکت­ها و اجزا به­طور جداگانه فعالیت می­کنند و صرفاً خروجی­ها و ورودی­ها آن­ها را باهم مرتبط می­سازد، ضرورت مدیریت زنجیره تأمین احساس می­شود. مدیریت زنجیره تأمین (SCM) را فرایند یکپارچه­سازی فعالیت­های زنجیره تأمین و نیز جریان­های اطلاعاتی مرتبط با آن، از طریق بهبود و هماهنگ­سازی فعالیت­ها در زنجیره تأمین تولید و عرضه محصول، تعریف می­کنند.
هزینه­های هماهنگی ضعیف بین اعضای زنجیره تأمین می­تواند بسیار سنگین باشد. نوسان در طول زنجیره در اثر کمبود اطلاعات و موارد دیگر می­تواند بسیار زیاد باشد. تغییر در سطوح بالای زنجیره تأمین می­تواند باعث پدیده­ای به نام اثر شلاقی(Bullwhip Effect) شود. به‌طورکلی هرچه شرکت از نظر زمان تحویل (Lead Time) از مشتری نهایی فاصله بگیرد، تغییرات تقاضا بیشتر خواهدبود. به‌واسطه افزایش هزینه­ها و کاهش توان رقابتی شرکت، این اثر باعث اختلال در زنجیره تأمین می­شود.
● اجزای کلیدی مدیریت زنجیره تأمین
مدیریت زنجیره تأمین، موضوعی است که بسیاری از عناوین مختلف را دربر گرفته­است و از ابزار کمی و کیفی گوناگونی استفاده می­کند. در این مقاله، از دسته­بندی جانسون و پیک که مدیریت زنجیره تأمین را به ۱۲ ناحیه مختلف تجزیه کرده­اند استفاده می­کنیم.
۱)موقعیت، جنبه­های کیفی و کمی تصمیم­گیری در مورد مکان و موقعیت تسهیلات را در بر می­گیرد. این حوزه شامل مدل­سازی برای موقعیت تسهیلات، سیستم­های اطلاعات جغرافیایی(GIS)، تفاوت­های بین کشورها، مالیات­ها و عوارض، هزینه­های حمل و نقل، مشوق­های دولتی و ... است. البته نرخ ارز هم در این بحث مورد توجه است. در این حوزه، باید به امکان دسترسی به منابع و تسهیلات و همچنین به وضعیت بازارهای هدف شرکت­ها هم توجه شود.
۲) لجستیک و حمل و نقل، همه بحث­های مربوط به جریان کالا را در زنجیره تأمین در بر می­گیرد که می­توان به حمل و نقل، انبارداری، نگهداری مواد و... اشاره کرد. همچنین می­توان به مواردی در انبارداری و توزیع مثل سیستم فرابارانداز (Cross Docking) که در آن کالاها در محل، بدون انبار شدن،از وسیله نقلیه به وسیله دیگر انتقال داده می­شوند اشاره کرد که باعث کاهش موجودی و هزینه­های مرتبط با آن می­شود. به دلیل مباحث پیش­آمده در مورد جهانی‌سازی این حوزه بیشتر مورد توجه قرار دارد.
۳) موجودی و پیش­بینی، شامل مدل­های سنتی موجودی و پیش­بینی می­شود. هزینه موجودی از ساده­ترین مواردی هستند که در زنجیره تأمین قابلیت پیش­بینی و کاهش را دارند. یکی از بهترین روش­هایی که می­تواند به این امر کمک کند به اشتراک­گذاری اطلاعات در بین اعضای زنجیره تأمین است. البته باید توجه کرد که یکی از مشکلات که باعث اختلال در پیش­بینی­ها می­شود وجود تصمیم­گیرندگان مختلف است. چون هریک از این افراد و شرکت­ها با توجه به شرایط خود تصمیم­گیری می­کنند و دیگر اعضای زنجیره را مورد توجه قرار نمی­دهند. به‌این‌خاطر، هماهنگی بین اعضای مختلف زنجیره تأمین یکی از مهم­ترین وظایف مدیریت زنجیره تأمین است.
۴) بازاریابی و بازسازی کانال­ها، تفکر بنیادی ساختار زنجیره تأمین است. موجودی­ها بعد کمی روابط در زنجیره تأمین هستند، در حالی که این حوزه مدیریت روابط، مذاکرات و حتی ابعاد قانونی را هم پوشش می­دهد. موضوعی که اهمیت بیشتری دارد نقش مدیریت کانال­ها و ساختار زنجیره تأمین در روشن­شدن نقش اثر شلاقی است، که در مقدمه هم اشاره شد.
تقویت تغییر­پذیری تقاضا از سطوح پایین زنجیره به سمت سطوح بالای زنجیره را اثر شلاقی می­نامند. بسیاری از محققان به این موضوع اشاره کرده­اند که وجود انبارهای مرکزی به این علت است که کارخانه در مقابل تغییرات تقاضا مصون بماند. موجودی این انبارها می­تواند باعث انعطاف­پذیری بیشتر در مقابل تقاضای متغییر شود.
از میان مواردی که منجر به ایجاد اثر شلاقی می­شود می­توان به پیش­بینی تقاضا (پیش­بینی تقاضا باید با توجه به تقاضای مشتری نهایی صورت گیرد)، سفارش عمده (شرکت­­ها برای کاهش هزینه­های سفارش­دهی، سعی می­کنند به صورت عمده سفارش دهند)، نوسانات قیمت( تغییر در قیمت کالاها و تغییر در الگوی تقاضای مشتریان)، زمان تأخیر(زمان بین رسیدن سفارش به کارخانه و تهیه و عرضه سفارش) و ... اشاره کرد.
بعضی از نوآوری­ها مانند اینترنت، تبادل الکترونیکی داده­ها و... می­توانند منجر به کاهش اثر شلاقی شوند. اطلاعات موجود و در دسترس اعضای زنجیره تأمین و سرعت دسترسی به این اطلاعات می­تواند پتانسیل خوبی برای کاهش موجودی­ها و افزایش خدمات به مصرف­کننده­ها را ایجاد کند.
مورد موثر دیگر در کاهش اثر شلاقی، مدیریت موجودی­ها به وسیله فروشنده­ها (VMI) است. در این روش که به وسیله فروشگاه­های زنجیره­ای وال مارت مشهور شد، عرضه­کننده­ها تصمیمات مربوط به موجودی را برای سازمان تولید­کننده می­گیرند. به‌طور مثال تولید­کننده­های مواد شوینده، موجودی کالای خود را در فروشگاه­های عرضه­کننده کنترل کرده و با توجه به مقادیر موجود، تصمیماتی برای جایگزینی، ارسال یا سفارش موجودی می­گیرند.
۵) مدیریت عرضه­کننده­ها و منابع، این حوزه به سطوح بالای زنجیره تأمین توجه می­کند. مواردی مانند تصمیم­گیری­های تولید یا خرید، منبع­یابی جهانی و... در این حوزه قرار دارند. این حوزه، موقعیت عرضه­کننده­های شرکت را مورد توجه قرار می­دهد. همچنین مدیریت روابط با تأمین کنند­ه­ها هم در این مقوله قرار می­گیرد. بسیاری از شرکت­ها ترجیح می­دهند با بررسی منابع و عرضه­کنندگان بسیار، انتخاب­های بهتری در مورد عرضه­کننده­های خود داشته باشند. در مقابل شرکت­­هایی هم وجود دارند که ترجیح می­دهند با عرضه­کننده­های کمتر ولی با کیفیت کار کنند.
۶) محیط­های واسط الکترونیکی و اطلاعات، به کاربرد دیرین فناوری اطلاعات در کاهش موجودی اشاره دارد. این حوزه به کاربرد تجارت الکترونیک هم مربوط است. تجارت الکترونیک باعث پیدایش علاقمندی­های زیادی به بحث­هایی مانند کانال­های خرده­فروشی مشهوری نظیرAMAZON.COM یا ابتکاراتی نظیر B۲B شده­است. به هر حال، تجارت الکترونیک باعث تغییرات بنیادین در مفروضات و ابزار تجارت شده­است.
۷) طراحی محصول و معرفی محصول جدید، بحث­هایی مثل مشتری پسند­سازی انبوه، تفکیک با تأخیر، مدولاریتی و... را در بر می­گیرد. امروزه تقاضا برای محصولات متنوع، بسیار زیاد است و ضرورت مشتری­ پسندسازی محصولات به چشم می­آید برای این منظور، محصولات باید برای منطبق شدن با سلیقه­های مشتریان محلی طراحی مجدد شوند، اما در تفکیک با تأخیر ابتدا تقاضا برای محصول و کالا بررسی می­شود و سپس نسبت به اعمال تغییرات در آن برای سلیقه­های محلی اقدام می­شود. برای مثال، اگر مدل اروپایی محصول، دارای فروش قابل قبولی نباشد، ولی در عوض مدل آسیایی این محصول، فروش خوبی داشته باشد، محصول اروپایی به راحتی قابلیت تبدیل به محصول آسیایی را دارد و این عمل باعث می­شود که حجم انبوهی از محصولات تفکیک­شده روی دست کارخانه باقی نماند.(شکل ۲)
در شکل ۲، محصولات از ابتدا تفکیک نشده و به‌راحتی برای بازارهای محلی در صورت عدم موفقیت در بازارهای دیگر مشتری‌پسندسازی می­شوند.
۸) پشتیبانی و خدمات بعد از فروش، از موارد مهمی است که اغلب در شرکت­ها نادیده گرفته می­شود، در صورتی که یکی از اصلی­ترین نقاطی است که شرکت با استفاده از آن می­تواند به موقعیت و اعتبار خود در بازار اضافه کند. ارائه خدمات خوب بعداز فروش باعث وفاداری مشتری و رضایت او از خدمات و کالای شرکت خواهد شد و به افزایش فروش و در نهایت سود، منجر خواهد شد.
۹) لجستیک معکوس و بحث­های محیط­زیست، در اثر فشارهای وارده از طرف مشتریان و قوانین به یکی از موضوعات مهم مدیریت زنجیره تأمین تبدیل شده­است. لجستیک معکوس را فرایند حرکت و انتقال کالاها و تولیداتی می­دانند که در زنجیره تأمین قابل برگشت هستند. یکی از مباحث لجستیک معکوس بازیافت مواد است که در افزایش ارزش اقتصادی و کاهش ضایعات نقش دارد. شکل ۳، نشان می­دهد که محصولاتی که در لجستیک معکوس باز می­گردند تحت چه عنوانی می­توانند به زنجیره بازگردند یا به‌طور کلی حذف شوند.
همان­گونه که در شکل هم مشاهده می­شود، محصولی که مشتری برگشت می­دهد می­تواند در صورتی که سالم باشد مورداستفاده مجدد قرار گیرد، یا در صورت داشتن خرابی تعمیر شده دوباره در سیستم توزیع قرار گیرد. اگر محصول، احتیاج به نوسازی و اضافه کردن موارد جدید داشته باشد، به مرحله مونتاژ محصول می­رود و اگر قطعه­ای دارای مشکل بود، قطعه جایگزین شده و دوباره تولید می­شود. در صورت وجود اشکال در قطعه، قطعه­برداری انجام می­شود و اگر قابلیت تعمیر وجود نداشته باشد، به‌عنوان مواداولیه به اولین مرحله زنجیره می‌رود، اما اگر به‌عنوان مواد اولیه نتوان از آن استفاده کرد، در این حالت شرکت مجبور است آن را به‌عنوان ضایعات ثبت کند.
۱۰) منبع­یابی خارجی و پیمان­های استراتژیک با رشد سریع تعداد عرضه­کننده­ها و تأمین­کننده­ها بررسی روابط با آن­ها اهمیت پیدا کرده­است. البته در مورد شکست چنین پیمان­هایی باید به این نکته اشاره کرد که در بستن آن­ها باید نهایت دقت را به خرج داد که ناکامی در آن­ها موجب خسارت غیر­قابل جبرانی به شرکت می­شود.
۱۱) مشوق­ها و سنجه­ها، سنجش­ها و دیگر مباحث اقتصادی و سازمانی را در بر می­گیرد. همچنین موضوعاتی مانند الگوبرداری صنعتی و سنجش در زنجیره تأمین را نیز در بر می­گیرد. در الگوبرداری می­توان از پیشرفت شرکت­های دیگر به ­عنوان الگو استفاده کرده و تلاش کرد که به آن سطح از عملکرد ارتقا یافت.
این موضوعات می­توانند موجب حرکت و پیشرفت شرکت شوند. همچنین موضوعات بسیاری در مورد سنجش عملکرد و بهبود زنجیره تأمین وجود دارند که باید به آن­ها پرداخته شود.
۱۲) موضوعات جهانی، در آخر باید به این حوزه هم اشاره کرد که تمام موارد و نواحی ذکر شده در مقیاس جهانی را در بر می­گیرد. برای مثال، می­توان به دسترسی به فناوری­های نوین، استراتژی­های فروش جهانی شرکت­ها، کیفیت بالای محصولات در بازارهای جهانی، قیمت پایین مواد، نیاز به حضور در بازارهای بین­المللی و ... اشاره کرد. جهانی­سازی و سازمان­های بین­المللی تجاری در سطح جهان باعث شده­اند که این حوزه در چند سال اخیر موردتوجه قرار گیرد.
● نتیجه­گیری
مدیریت زنجیره تأمین(SCM)، موضوعی است که در عرصه عمل و تحقیقات، در حال گسترش است. در این مقاله، سعی کردیم ۱۲ حوزه­ای که در مطالعات و تحقیقات در مورد مدیریت زنجیره تأمین وجود دارند را بررسی کنیم. با وجود این که به‌نظر می­رسد این ۱۲ حوزه متفاوت باشند، همگی به ماهیت یکپارچه مسئله مربوط می­شوند. بنابراین باید تمامی موارد را در زنجیره تأمین با دیدی یکپارچه نگریست و به آن توجه کرد.
شرکت­هایی که در محیط جهانی، فعالیت می­کنند با مشتریان و عرضه­کنندگان متفاوتی سروکار دارند که نیاز است موجودی­های خود را با روش­های جدید مدیریت کرده و کانال­های خود را تا حد امکان، بازسازی کنند.
در پایان باید توجه داشت که اینترنت، پایه­ها و مفاهیم را در سطح تجارت به صورت بنیادی، تغییر داده­است. بنابراین لازم است شرکت­ها، این پدیده جدید را بشناسند و عکس­العمل مناسب را در قبال آن بروز دهند و از آن به عنوان ابزاری برای مبادله سریع اطلاعات در زنجیره تأمین و تسریع این زنجیره بهره­مند شوند.  
 
منابع: ۱. M . Eric Janson & David F.pyke . (۱۹۹۹). Supply chain management . The School of Business . hanover . ۲. Joerg Nienhaus, Arne Ziegenbein & other . How human behaviour amplifies the bullwhip effect – a study based on the beer distribution game online . Centre for Enterprise Sciences (BWI), Swiss Federal Institute of Technology (ETH) Zurich, Zuerichbergstrasse ۱۸, ۸۰۲۸ Zurich, Switzerland . ۳. Rebecca A. Morgan . (۲۰۰۵) . Inventory: Friend or Foe? . Fulcrum ConsultingWorks, Inc. ۴. Jeffrey Jackson . Effectively Implementing Vendor Managed Inventory . North American Supply Chain ManagerPioneer Standard Electronics, Incorporated . ۵. Dragana Makaji?-Nikoli?, Biljana Pani?, Mirko Vujo?evi? . BULLWHIP EFFECT AND SUPPLY CHAIN MODELLING AND ANALYSIS USING CPN TOOLS . Operations Research Laboratory Jovan Petric, Faculty of Organizational Sciences, University of Belgrade . ۶. Matt Waller . M. Eric Johnson & … . VENDOR-MANAGED INVENTORY IN THE RETAIL SUPPLY CHAIN .