شاید فکر کنید که دیگر شکی وجود ندارد که نوآوری‌های مالی مشکل‌زا هستند. اما بانکداران، سرمایه‌گذاران و افراد خیّر این طور فکر نمی‌کنند زیرا می‌دانند که با استفاده از ابزارهای مالی جدید و مبتکرانه می‌توان وضع فقرا را بهبود داد و اهداف اجتماعی را پیش برد.

جنبه‌هایی از ابزارهای مالی جدید که کمتر دیده شده‌اند

ابتکارهای مالی در جهت تامین اهداف اجتماعی

شاید فکر کنید که دیگر شکی وجود ندارد که نوآوری‌های مالی مشکل‌زا هستند. اما بانکداران، سرمایه‌گذاران و افراد خیّر این طور فکر نمی‌کنند زیرا می‌دانند که با استفاده از ابزارهای مالی جدید و مبتکرانه می‌توان وضع فقرا را بهبود داد و اهداف اجتماعی را پیش برد.

زمانی که لرد ترنر، ناظر اصلی شهر لندن گفت که صنعت مالی بیش از اندازه بهینه‌اش رشد کرده بسیاری بر این ادعا صحه گذاشتند. حالا دیگر این ایده که ابزارهایی چون تعهدات بدهی وثیقه دار (CDO) و سوآپ‌های ورشکستگی اعتباری(CDS) باعث بهبود اوضاع شده و حداقل باعث شده که بسیاری از کسانی که درآمد بالایی ندارند صاحب خانه شوند به نحو گسترده‌ای خدشه‌دار شده است زیرا بسیاری از آنهایی که با استفاده از این ابزارهای مالی خانه خریدند حالا نه تنها خانه‌هایشان بلکه شغل‌هایشان را هم از دست داده‌اند. این در حالی است که بحران جاری باید به «فاینانس اجتماعی1» که جنبشی است مبتنی بر باور به اینکه نوآوری‌های مالی می‌توانند مستقیما برای کمک به فقیرترین افراد جامعه به کار آیند، جان تازه‌ای می‌داد.

اما دو اتفاق در ماه گذشته رخ داد که نشان می‌دهد کسانی که به سودمند بودن فاینانس اجتماعی اعتقاد دارند، بیکار ننشسته‌اند. یکم ماه سپتامبر، تقریبا 900 نفر از سرمایه‌گذاران، از سرمایه‌گذاران نهادی2 گرفته تا کارآفرینان اجتماعی3، همه در سان فرانسیسکو جمع شدند تا در کنفرانس SoCap09 که برای ساخت «بازارهای سرمایه اجتماعی» ایجاد شده بود، شرکت کنند. در این کنفرانس ایده‌های جدیدی چون «بورس سهام اجتماعی4» و «صندوق‌های پوشش ریسک پایدار» ارائه شد. در بیست و پنج سپتامبر نیز جلسه‌ای در نیویورک برگزار شد و شبکه سرمایه‌گذاری چندمنظوره جهانی5 (GIIN) آغاز به کار کرد. این شبکه بر آن است که تحت نام سرمایه‌گذاری چندمنظوره دسته‌ای جدید از دارایی‌ها را خلق کند که در کنار بازده مالی، نفع اجتماعی یا زیست محیطی نیز به بار آورند. این شبکه در حال حاضر حدودا بیست عضو دارد که برخی از اعضای آن عبارتند از: بانک‌های بزرگ(سیتی گروپ، دویچه بانک و جی پی مورگان)، موسسات بشردوستانه (مانند بنیاد بیل و ملیندا گیتس و بنیاد راکفلر)، بنیاد Acumen (که در بنگاه‌هایی که در آفریقا و هند خدمات بهداشتی، آب سالم و... ارائه می‌دهند سرمایه‌گذاری می‌کند) و شرکت آقای ال گور6 که در زمینه‌های محیط زیستی فعالیت می‌کند.

هدف GIIN آن است که اطلاعات مفید را در دسترس همگان بگذارد. قرار است این شبکه یک زبان مشترک یافته، معیارهایی را برای عملکردش تعریف کرده و برای تصویب قوانین و مقررات لازم لابی کند. در گزارشی که موسسه مانیتور در ابتدای سال جاری منتشر کرد اعلام شد که خلق چنین سازمانی در اولویت است (موسسه مونیتور بخش تحقیقی شرکت مونیتور است که در زمینه مدیریت سرمایه‌گذاری مشاوره می‌دهد). در این گزارش آمده است که اگر این شبکه موفقیت‌آمیز باشد، سرمایه‌گذاری چندمنظوره طی پنج تا ده سال به 500‌میلیارد‌دلار یعنی یک درصد دارایی‌های مدیریت شده در سال 2008 خواهد رسید.

افزایش توجه به فاینانس اجتماعی محصول روندهای متعددی است. اول آنکه صنعت فاینانس و مشتریان آن بدشان نمی‌آید که در عین حال که به سود می‌رسند کار نیک هم انجام دهند. بخش مهمی از سرمایه‌گذاری‌های چندمنظوره در اقتصادهای نوظهور که انتظار می‌رود با سرعت بیشتری نسبت به کشورهای توسعه یافته رشد کنند، صورت می‌گیرند. این سرمایه‌گذاری‌ها ممکن است با دیگر دارایی‌ها همبستگی نداشته باشند بنابراین متنوع‌سازی و کاهش ریسک در دستور کار قرار دارد. جالب آنکه سرمایه‌گذاری‌های چندمنظوره از جمله اوراق قرضه سرمایه‌گذاری اجتماعی کالورت حتی در طول بحران نسبتا موفقیت‌آمیز بوده‌اند و برای آن‌ها تقاضای خوبی وجود داشته است. از سوی دیگر بانکداران نیز به دنبال آن هستند که وجهه خود را بهبود بخشند. در این میان از نقش نوع دوستی نیز نباید غافل شد به خصوص که به نظر می‌رسد در میان سرمایه‌گذاران بسیار ثروتمند چنین انگیزه‌هایی پررنگ باشد.

دوم آنکه روز به روز افراد بیشتری جذب این گونه فعالیت‌ها می‌شوند. واسطه‌هایی که در زمینه فاینانس اجتماعی متخصص شده‌اند افزایش یافته، طوری که «بانک‌های سرمایه‌گذاری اجتماعی» نیز ایجاد شده‌اند. Total Impact Advisors که تحت حمایت بنیاد کالورت ایجاد شده از این جمله است. باشگاه‌های کسب و کار اجتماعی نیز در حال حاضر از جمله بزرگ‌ترین سازمان‌های دانش‌جویی در مدارس بازرگانی پیشرو به شمار می‌روند.

سوم آنکه برای سرمایه خصوصی و مهارت‌هایی که باید برای فراهم کردن نیازمندی‌های اولیه زندگی و به راه‌انداختن کسب و کارهای کوچک کسب شود، تقاضای روزافزونی ایجاد شده است. قانون سرمایه‌گذاری مجدد اجتماعی، سرمایه‌گذاری در مناطق فقیر را به شدت افزایش داده است. انتظار می‌رود که وزارت خارجه ایالات متحده به GIIN کمک مالی ارائه دهد. دولت انگلیس برای سرمایه‌گذاری خصوصی در پروژه‌های اجتماعی معافیت‌های مالیاتی و مقررات موثری وضع کرده است. در هلند نیز تمهیداتی برای سرمایه‌گذاری سبز اندیشیده شده است. سرمایه‌گذاری اجتماعی چیز جدیدی نیست و قبلا هم وجود داشته است. شاید عمومی ترین فرم سرمایه‌گذاری اجتماعی در نظر گرفتن یک غربال اخلاقی در انتخاب پورتفولیوها باشد. مثلا زمانی که کسی حاضر نباشد در پورتفولیوی خود اوراق بهادار شرکت‌های تنباکو، کارخانه‌های اسلحه سازی، کازینوها، بنگاه‌هایی که آلودگی زیادی ایجاد می‌کنند و دیگر کسب و کارهای اینچنینی را نگهداری کند، دست به یک سرمایه‌گذاری اجتماعی زده است. البته بسیاری از کارشناسان ثمربخش بودن چنین اقداماتی را زیرسوال می‌برند و می‌گویند که چنین رفتارهایی تنها باعث می‌شود که سرمایه‌گذاران نسبت به خودشان حس خوبی داشته باشند و اثر چندانی روی انتخاب‌های بنگاه‌ها ندارد. به هر حال موسسه مونیتور نشان داده که تقریبا 7تریلیون‌دلار از دارایی‌ها به نحوی غربال شده‌اند. انواع دیگر سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی شامل «توسعه اجتماع7» (به خصوص ساخت مسکن ارزان قیمت)،« تامین مالی خرد8» (وام‌ها و دیگر خدمات مالی ارائه شده به فقرا) و «تکنولوژی‌های پاک» می‌شود. شایان ذکر است که سرمایه‌گذاری اجتماعی در آمریکا در سال 2001 تا 2007 با نرخ 22درصد رشد یافت و به 26‌میلیارد‌دلار رسید. در اروپا نیز سرمایه‌گذاری اجتماعی افزایش یافت. تامین مالی خرد حتی سریعتر از این رشد کرده است. طی سال‌های 2001 تا 2006 حجم وام‌های خرد سالانه با نرخ 44 درصد رشد کرد و به 25‌میلیارد‌دلار رسید. سرمایه‌گذاری تکنولوژی پاک نیز در سال 2007 یک رشد 60 درصدی نشان داد و به 148‌میلیارد‌دلار رسید. با این وجود به خاطر بحران مالی و کاهش قیمت نفت که باعث شده انرژی‌های جایگزین جذابیتشان را از دست بدهند سرمایه‌گذاری در انرژی‌های پاک کاهش یافته است. نکته جالب توجه آن است که علایق موسسات مالی و سرمایه‌گذاران جریان اصلی تغییر کرده است. سرمایه‌گذاری خرد برای GIIN حکم محرک را داشت زیرا چیزی که زمانی یک فعالیت خیرخواهانه می‌نمود حالا به یک کسب و کار پرمنفعت تبدیل شده بود. امروزه موسسات تامین مالی خرد بیشتر و بیشتری از طریق «تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار» که بانک‌هایی چون سیتی گروپ صورت می‌دهند و حتی از طریق فروش سهام، به بازارهای سرمایه سنتی دسترسی دارند. Compartamos Banco یکی از بنگاه‌های تامین مالی خرد مکزیکی که ابتدا به عنوان یک موسسه خیریه تشکیل شد بعد از مدتی به یک کمپانی انتفاعی تبدیل شد و در سال 2007 نیز سهام خود را برای اولین بار به فروش رساند. Sequoia Capital یکی از بنگاه‌های سرمایه پرمخاطره در سیلیکون ولی نیز احتمالا از سرمایه‌گذاری در SKS، یک کمپانی فاینانس خرد هندی که احتمالا به زودی سهام منتشر می‌کند، سود خوبی به دست خواهد آورد. تعداد فزاینده‌ای از سرمایه‌گذاران نیز می‌خواهند با سرمایه‌گذاری در موسسات تامین مالی خرد به موفقیت دست یابند، اما ترجیح می‌دهند که سهام بخرند تا این که وام بدهند.

IGNIA یکی از بنگاه‌های سرمایه‌گذاری است که آلوارو رودریگز آرگویی رییس سابق Accion (یک شبکه غیرانتفاعی از موسسات تامین مالی خرد)، و مایکل چو که سابقا رییس یک شرکت موفق بود بنیان گذاشتند. IGNIA در حال حاضر 75‌میلیون‌دلار در اختیار دارد که قرار است این وجوه را در کسب و کارهای انتفاعی در زمینه‌هایی چون خدمات سلامتی، غذاهای ارگانیک، ساخت‌وساز مسکن، تصفیه آب و انرژی سرمایه‌گذاری کند. مثال دیگر GroFin است که اغلب در کسب وکارهای کوچک آفریقا سرمایه‌گذاری می‌کند. این نهاد را اول بخشی از کمپانی نفتی رویال داچ‌شل که به امور انسان دوستانه می‌پردازد ایجاد کرد، اما پس از مدتی به فعالیت‌های تجاری روی آورد.

یک ایده مبتکرانه دیگر، «اوراق قرضه چندمنظوره اجتماعی»، است که در حوزه فاینانس اجتماعی قرار می‌گیرد. در مواردی که دولت‌ها مبالغی را برای حل مشکلات و معضلات اختصاص می‌دهند این ابزار به کار گرفته شده و با استفاده از آن سرمایه خصوصی جذب می‌شود تا جای وجوه دولتی را بگیرد. برای مثال نرخ جرم و جنایت بین افراد سابقه دار را در نظر بگیرید. این جرایم برای دولت بریتانیا سالانه‌میلیون‌ها پوند خرج بر می‌دارد. حال یک اوراق قرضه چندمنظوره اجتماعی می‌تواند برای توسعه سازمان‌هایی که می‌خواهند نرخ ارتکاب جرم را کاهش دهند به فروش رسد. نکته مهم این است که هر چه این سازمان‌ها پول بیشتری جمع کنند، نرخ بازده اوراق قرضه بیشتر می‌شود. این امر فراتر از شراکت‌های خصوصی- عمومی استاندارد و مرسوم است که در آن‌ها همان خدماتی که دولت ارائه می‌دهد فراهم می‌شود، اما تنها با قیمتی پایین‌تر. اوراق قرضه چندمنظوره اجتماعی نه تنها هزینه‌ها را کاهش می‌دهد، بلکه در صورتی که از نظر اجتماعی نتایج بهتری حاصل شود بازده بالاتری نیز به بار می‌آورد. تامین مالی خرد در بسیاری از خدمات اجتماعی از اوراق‌قرضه چندمنظوره اجتماعی استفاده می‌کند. این ابزار نه تنها در کاهش جرایم، بلکه در مواردی چون کاهش نیاز به خدمات نگهداری از کودکان یا افزایش خدمات سلامتی در بیمارستان‌ها نیز به کار می‌رود. شایان ذکر است که برای اجرای قراردادهای مربوطه باید عملکردها به خوبی تحت نظر قرار گیرد. سر رونالد کوهن، رییس موسسه‌ای که در امر سرمایه‌گذاری اجتماعی فعال است، می‌گوید«با توجه به این که بودجه دولتی روز به روز کمتر می‌شود باید اذعان کرد که ابتکار بسیار مهمی صورت گرفته است». ایده‌های مشابهی در سرتاسر جهان توجه‌ها را به خود جلب کرده است. تلاش‌های زیادی شده تا یک ابزار مالی بین‌المللی با نام اوراق قرضه GAVI برای واکسیناسیون و ایمن‌سازی مقابل بیماری‌های مسری گسترش یابد. این ابزار در سال 2006 خلق شد تا با مشارکت بخش خصوصی و دولتی، اتحادی جهانی ایجاد شود تا نیاز به کمک مالی دولت در برنامه‌های واکسیناسیون کاهش یابد. تا به حال با استفاده از این ابزار بیش از 2‌میلیارد‌دلار جمع‌آوری شده است. به علاوه ابزار تامین مالی بهداشت جهانی9 نیز به منظور ایجاد ساختارهای مالی برای سرمایه‌گذاری خصوصی خلق شده است. این ابزار هفت زمینه از دستشویی‌هایی عمومی گرفته تا تولید کود را در بر می‌گیرد.

صنعت مالی می‌تواند در مواردی چون ساخت موشک هم به کار آید، اما جلب حمایت خیران ثروتمند منبع مهمی برای این صنعت به شمار می‌رود. بنیاد راکفلر نیروی اصلی پشت ایجاد GIIN به شمار می‌رود. در عین حال بنیاد گیتز، یکی از حامیان GIIN، نیز برای سرمایه‌گذاری به نوآوری‌های مالی روی آورده است. این بنیاد 400‌میلیون‌دلار هزینه کرده تا ببیند که آیا این گونه ابتکارات مالی می‌تواند به سازمان‌های تحت حمایتش کمک کند تا منابع مالی بیشتری را از دولت‌ها و بخش خصوصی جذب کنند یاخیر. باید یادآور شد که این نوآوری‌ها به عنوان وام یا کمک مالی معمولی به حساب نمی‌آیند بلکه تعهداتی مشروط هستند و باعث می‌شوند که ترازنامه بنیادها تحت بررسی قرار گیرد. ایده دیگر این است که مدارس هدفمند10 بتوانند اوراق قرضه منتشر کنند تا سرمایه‌گذاران بتوانند بر آنچه که ریسک گریزی اضافی خوانده می‌شوند فائق آیند. ابتکار دیگر این است که بنیادها در مواردی که ممکن است یکی از حامیان مالی به وعده خود عمل نکند بیمه ارائه دهند تا دولت‌های فقیر بدانند که پول لازم به هر نحوی که شده به دست آن‌ها می‌رسد. همچنین ابتکاراتی برای تشویق انتشار سهام و سرمایه‌گذاری‌های پرمخاطره در پروژه‌های زیربنایی کشورهای فقیر صورت گرفته است. بنیاد Acumen (یکی از مشارکت‌کنندگان در GIIN) امیدوار است که بتواند کاری کند که سرمایه‌گذاران بر ترس‌هایشان فائق آیند و پولشان را به کار اندازند. الکس فریدمن، مدیر ارشد مالی این بنیاد می‌گوید: «ما می‌خواهیم به بازارهای سرمایه خصوصی نشان دهیم که این یک کسب و کار پایدار و پرمنفعت است». این رویکرد جدید به بنیادها اجازه می‌دهد که مانند یک بانک تجاری که توجه شان معطوف به فقرا است، عمل کنند. تصور بر آن است که این مدل می‌تواند گسترش یابد. این که آیا این ایده‌ها و همچنین GIIN موفقیت‌آمیز است یا خیر، فعلا معلوم نیست. بررسی عملکرد این گونه ابزارها آسان نیست، اما بسیار ضروری است. متاسفانه برخی از سرمایه‌گذاران در مورد ریسک‌ها و بازدهی‌های مالی سرمایه‌گذاری در کسب و کارهای کوچک و متوسط در کشورهای توسعه نیافته توقعات ساده‌لوحانه‌ای دارند، البته این امر موقعیت‌های خوب برای سرمایه‌گذاری چندمنظوره در این کشورها را نقض نمی‌کند.

آقای رونالد خوشبین است و می‌گوید، «من به یاد می‌آورم که سهام خصوصی در اوایل دهه هشتاد برای اولین بار رونق یافت». زمانی که بنگاه‌های خصوصی منتشر‌کننده سهام به هم پیوستند و شبکه‌ای را تشکیل دادند، اوضاع به نحوی غیر قابل باور ترقی کرد. این بنگاه‌ها شروع کردند به استاندارد‌سازی و همه با هم به قانون‌گذاران درباره آنچه که صنعت برای رشد بدان نیاز داشت، ایده دادند. رونالد امیدوار است که همین اتفاق در مورد سرمایه‌گذاری چندمنظوره نیز رخ دهد.

پاورقی‌ها

1 - درsocial finance یا سرمایه‌گذاری اجتماعی، از ابزارهای مالی استفاده می‌شود تا یک هدف اجتماعی مانند توانمند کردن فقرا برآورده شود.م

2 - سرمایه‌گذاران نهادی (institutional investors) سازمان‌هایی هستند که مبالغ زیادی پول را گردآوری کرده و در شرکت‌های مختلف سرمایه‌گذاری می‌کنند. بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، صندوق‌های بازنشستگی و پوشش ریسک و صندوق‌های مشترک از جمله این سازمان‌ها هستند.م

3 - کارآفرینان اجتماعی (Social entrepreneurs) کسانی هستند که مشکلات اجتماعی را تشخیص می‌دهند و از اصول کارآفرینانه برای سازماندهی، خلق و مدیریت بنگاه‌های انتفاعی برای ایجاد تغییرات اجتماعی استفاده می‌کنند.م

4 - social stock exchange

5-the Global Impact Investing Network

6-Generation Investment Management

7 - توسعه اجتماع یا community developmentبه کلیه فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که به منظور توانمندسازی افراد برای تاثیرگذاری مثبت در اجتماعات خود، صورت می‌پذیرد.

8 - microfinance

9 - The World Sanitation Financing Facility

10 - مدارس هدفمند یا charter schools مدارس دولتی هستند که به رعایت بسیاری از ضوابط و مقررات ملزم نیستند، اما در عوض باید به اهدافی که در برنامه مدرسه تعهد شده دست یابند.