پنج ‌دهه عملکرد تولید و رشد اقتصادی در ایران

دليل بي‌ثباتي عملكرد اقتصاد ايران چيست؟
پنج ‌دهه عملکرد تولید و رشد اقتصادی در ایران
 

1. مقدمه
میزان توليد ناخالص داخلي، درآمد سرانه و نرخ رشد اقتصادی، از مهم‌ترین شاخص‌هاي عملکردی اقتصاد كلان است.
در حالی که میزان تولید و درآمد سرانه، بیانگر میزان متوسط رفاه اقتصادی افراد جامعه است، نرخ رشد اقتصادی، سرعت افزایش یا کاهش تولید ناخالص داخلی و به تبع آن سرعت بهبود یا کاهش سطح رفاه و برخورداری مردم را نشان می‌دهد. به علاوه شاخص‌هایي چون بیکاری و فقر نیز عموما تحت تاثیر تولید و رشد اقتصادی قرار دارند، به نحوی که رشد اقتصادی بالاتر، در بلندمدت به کاهش نرخ بیکاری و سطح فقر می‌انجامد. با عنایت به اهمیت میزان تولید و رشد اقتصادی در هر جامعه، دستیابی به تولید بیشتر و نرخ رشد بالاتر، همواره دغدغه دولت‌ها و ملت‌ها بوده است. در مقاله حاضر از یک سو به بررسی عملکرد اقتصاد ایران در تولید و رشد اقتصادی در پنج دهه اخیر پرداخته و از سوی دیگر عوامل موثر بر تولید و رشد اقتصادی را مورد تحلیل و بررسی قرار خواهیم داد.

2. عملکرد تولید و نرخ رشد اقتصاد ایران در پنج دهه اخیر
1.2. عملکرد تولید ناخالص داخلی و تولید ناخالص داخلی سرانه
در ميان شاخص‌هاي عملکردی اقتصاد كلان، میزان توليد ناخالص داخلي یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها است؛ چرا که این شاخص اندازه اقتصاد یک کشور و ظرفیت‌های تولیدی آن را نشان می‌دهد. تولید ناخالص داخلی بنا به تعریف، ارزش مجموع کالاها و خدماتی است که طی یک سال در یک کشور تولید می‌شود. البته باید توجه داشت که میزان رفاه و برخورداری مردم یک کشور، صرفا به واسطه تولید ناخالص داخلی تعیین نمی‌شود، بلکه شاخص بهتر تولید ناخالص داخلی سرانه است که میزان تولید به وسیله هر نفر را به صورت سرانه نشان می‌دهد. در واقع رفاه مردم یک کشور متاثر از تولید ناخالص داخلی و میزان جمعیت آن کشور است که در تولید ناخالص داخلی سرانه منعکس می‌شود. یک سوال مهم این است که عملکرد اقتصاد ایران در مورد شاخص تولید ناخالص داخلی، تولید ناخالص داخلی سرانه و رشد اقتصادی به لحاظ تاریخی چگونه بوده است؟ روند تولید ناخالص داخلی و تولید ناخالص داخلی سرانه ایران طی پنج دهه گذشته از سال 1338 تا سال 1388 در نمودار 1 نشان داده شده است.
تولید ناخالص داخلی ایران در این دوره تاریخی افت و خیزهای زیادی را تجربه نموده است. از سال 1338 تا پایان سال 1355، تولید ناخالص داخلی ایران در یک روند صعودی از 44 هزار میلیارد به 242 هزار میلیارد ریال (به قیمت‌های ثابت سال 1376) رسیده است. در واقع اندازه اقتصاد ایران طی 17 سال، 5/5 برابر شده است. با آغاز شرایط انقلابی در سال 1356، روند تولید نیز معکوس شده و سیر نزولی خود را آغاز می‌نماید. شرایط نزولی تولید با توجه به بی‌ثباتی دوره انقلابی و پس از آن آغاز جنگ ایران و عراق، ادامه می‌یابد، به نحوی که تولید با کاهش 30 درصدی، از 242 هزار میلیارد ریال در سال 55، به 170 هزار میلیارد ریال در پایان سال 1360 می‌رسد. پس از آن با وجود افزایش تولید در سال‌های 61 و 62، روند نزولی تا سال 67 (سال پایان جنگ) ادامه می‌یابد، اما از سال 1368 روند صعودی تولید دوباره آغاز شده و به جز یک دوره سه ساله (از سال 72 تا سال 74) که افزایش تولید متوقف شد، تا پایان سال 88 ادامه یافت، به طوری که تولید از 180 هزار میلیاد ریال در سال 67، به 519 هزار میلیارد ریال رسید. در واقع اندازه اقتصاد ایران طی 21 سال، 9/2 برابر شده است.
اما بررسی تولید ناخالص داخلی سرانه، واقعیات بیشتری را به خصوص از منظر رفاه اقتصادی نمایان می‌سازد. تولید سرانه نسبت به تولید کل ایران در این دوره تاریخی افت و خیزهای بیشتری را تجربه نموده است. از سال 1338 تا پایان سال 1355، تولید سرانه هر ایرانی در یک روند صعودی از 2 میلیون ریال به 2/7 میلیون ریال در سال (به قیمت‌های ثابت سال 1376) رسیده است. در واقع تولید سرانه ایرانی‌ها طی 17سال، 6/3 برابر شده است که از بهبود قابل‌توجه سطح رفاهی ایرانی‌ها در این دوره حکایت دارد. با آغاز شرایط انقلابی در سال 1356، روند تولید سرانه نیز معکوس شده و سیر نزولی خود را آغاز می‌نماید. علاوه بر روند نزولی تولید کل با توجه به بی‌ثباتی دوره انقلابی و پس از آن آغاز جنگ ایران و عراق، افزایش سریع جمعیت، سیر نزولی تولید سرانه را تشدید نموده است، به نحوی که تولید سرانه با کاهش حدود 50 درصدی، از 2/7 میلیون ریال در سال 55، به 5/3 میلیون ریال در پایان سال 1367 می‌رسد، اما از سال 1368، با توجه به بهبود تولید کل و نیز کاهش نرخ رشد جمعیت در دهه 70 و 80، روند صعودی تولید سرانه آغاز شده و به جز یک دوره سه ساله (از سال 72 تا سال 74) که با کاهش مواجه بود، تا پایان سال 88 ادامه یافت، به طوری که تولید سرانه از 5/3 میلیون ریال در سال 67، به 7 میلیون ریال در سال 1388 رسید. نکته جالب این است که میزان تولید سرانه در سال‌های اخیر، تازه به سطح تولید سرانه در سال 1355 رسیده است.
جهت مقایسه وضعیت رفاهی ایران با سایر کشورهای جهان، درآمد سرانه ایران و برخی کشورهای منتخب در سال 2009 در نمودار 2 نشان داده شده است. درآمد سرانه ایران در سال 2009 برابر 4530 دلار بوده و با وجود اینکه از متوسط درآمد سرانه کشورهای در حال توسعه خاورمیانه (3210 دلار) بالاتر است، اما فاصله آن با متوسط درآمد سرانه جهان (8581) نسبتا زیاد است. فاصله درآمد سرانه ایران در مقایسه با درآمد سرانه کشورهای توسعه یافته (37246 دلار)، آمریکای شمالی (45365 دلار) و اتحادیه اروپا (32838 دلار) بسیار زیاد است، به نحوی که درآمد سرانه کشورهای توسعه یافته بیش از 5/7 برابر ایران است؛ بنابراین اگرچه درآمد سرانه ایران در مقایسه با کشورهای با درآمد پایین (507 دلار)، نسبتا مناسب است، اما در مقایسه با کشورهای توسعه یافته یا حتی متوسط جهانی پایین است.
2.2. عملکرد نرخ رشد اقتصاد ایران
در کنار میزان توليد ناخالص داخلي، نرخ رشد اقتصادی، از مهم‌ترین شاخص‌هاي عملکردی اقتصاد كلان است. در حالی که میزان تولید و درآمد سرانه، بیانگر میزان رفاه است، نرخ رشد اقتصادی، سرعت افزایش یا کاهش تولید ناخالص داخلی و به تبع آن سرعت بهبود یا کاهش سطح رفاه و برخورداری مردم را نشان می‌دهد. نرخ رشد اقتصاد ایران، در این دوره تاریخی افت و خیزهای بسیار زیادی را تجربه نموده است. روند تاریخی نرخ رشد اقتصاد ایران در نمودار 3 نشان داده شده است. از سال 1339 تا اواسط سال 1356، اقتصاد ایران نرخ‌های رشد اقتصادی بالایی را تجربه نموده است. در این دوره نرخ رشد اقتصادی بین 5 تا 17 درصد در نوسان بوده است. در مجموع در این دوره
17 ساله، میانگین نرخ رشد اقتصادی ایران حدود 5/10 درصد بوده است که نرخ رشد بسیار مناسبی است. با آغاز شرایط انقلابی در سال 1356 و پس از آن آغاز جنگ، نرخ رشد اقتصادی به شدت کاهش می‌یابد و به جز سال‌های 61، 62 و 64، نرخ رشد اقتصادی تا پایان جنگ ارقام منفی را تجربه نموده است. میانگین نرخ رشد اقتصادی در این دوره 3/2- درصد در سال بوده است. در دوران پس از جنگ نیز، نرخ رشد اقتصادی بسیار پرنوسان ظاهر شده و از 5/2- درصد تا 16 درصد را تجربه نموده است، اما میانگین نرخ رشد اقتصادی در دوره پس از جنگ تا سال 1388، 5 درصد بوده است. در دوره سازندگی نرخ رشد اقتصادی نوسانات زیادی را تجربه می‌نماید. نرخ رشد اقتصادی ابتدا طی یک روند صعودی تا پایان سال 69 به محدوده 15 درصد می‌رسد، اما در سال 71 نرخ رشد اقتصادی با افت شدید مواجه شده و تا پایان سال 73 در محدوده صفر یا حتی ارقام منفی نوسان می‌نماید. پس از آن با افزایش مجدد به محدوده 8 درصد در سال 75 نیز می‌رسد، اما دوباره با کاهش مواجه می‌شود. نرخ رشد اقتصادی در مجموع در دوره هشت ساله سازندگی به طور میانگین برابر 5/5 درصد بوده است. در دوره اول اصلاحات نرخ رشد اقتصادی در محدوده کمتر از 5 درصد و در دوره دوم در محدوده بالاتر از 5 درصد حفظ شده است و در مجموع نرخ رشد اقتصادی در دوره هشت ساله اصلاحات به طور میانگین برابر 9/4 درصد بوده است. در دوره پس از اصلاحات، ابتدا نرخ رشد اقتصادی تا 9 درصد در سال 85 افزایش می‌یابد، اما پس از آن روند نزولی به خود می‌گیرد. در سال 1388 نرخ رشد مجددا افزایش یافته و به 5/3 درصد می‌رسد. نرخ رشد اقتصادی در این دوره تا پایان سال 88، به طور میانگین برابر 1/5 درصد بوده است.
برای ارائه تصویر روشن‌تر از عملکرد نرخ رشد اقتصاد ایران در دوره پس از جنگ، مقایسه متوسط نرخ رشد اقتصادی ایران با سایر کشورها می‌تواند مفید باشد. البته در مورد مقایسه نرخ رشد اقتصادی کشورها، باید توجه داشت که بر اساس نظریه‌های رشد اقتصادی، هرچه یک اقتصاد به سطوح بالاتر توسعه دست می‌یابد، نرخ رشد اقتصادی به طور میانگین کاهش می‌یابد، در حالی که در سطوح پایین توسعه، امکان دستیابی به نرخ‌های رشد بالا، بسیار بیشتر است. مقایسه میانگین نرخ رشد اقتصادی گروه کشورهای با درآمد بالا (7/1 درصد) و گروه کشورهای با درآمد متوسط (8/5 درصد) و پایین
(1/5 درصد) در دهه اخیر نیز این امر را به لحاظ تجربی تایید می‌نماید؛ بنابراین مقایسه نرخ رشد اقتصاد ایران باید عمدتا با کشورهای همتراز خود، یعنی کشورهای در حال توسعه صورت پذیرد. در واقع در حالی که نرخ رشد اقتصادی 3 درصد برای یک اقتصاد توسعه یافته مانند آمریکا، نرخ رشد اقتصادی بسیار مطلوبی است، چنین نرخ رشدی برای یک اقتصاد در حال توسعه مانند ایران بسیار ضعیف است.
متوسط نرخ رشد اقتصاد ایران و کشورهای منتخب در دهه اخیر (2009-2000) در نمودار 4 نشان داده شده است. همان طور که ملاحظه می‌شود نرخ رشد اقتصاد ایران (1/5) درصد برابر متوسط کشورهای با درآمد پایین (1/5 درصد) و کمتر از متوسط کشورهای با درآمد متوسط (8/5 درصد) است و فاصله زیادی با نرخ رشد اقتصادی گروه کشورهای در حال توسعه آسیای شرقی (9/8 درصد) دارد. در عین حال نرخ رشد اقتصاد ایران از کشورهای در حال توسعه آمریکای لاتین (1/3 درصد)، درحال توسعه خاورمیانه (3/4 درصد)، درحال توسعه آفریقا (6/4 درصد) و در حال توسعه اروپا و آسیای میانه
(5 درصد) اندکی بیشتر بوده است. همچنین در میان کشورهای منتخب، نرخ رشد اقتصاد ایران از کشورهایی مانند چین (3/10 درصد)، هند (1/7 درصد)، امارات (8/5 درصد) و روسیه (5/5 درصد) کمتر بوده است، اگر چه از کشورهایی مانند عربستان (4/3 درصد)، ونزوئلا (9/3 درصد)، ترکیه (8/3 درصد)، برزیل (3/3 درصد)، کره (4/4 درصد) و لیبی (3/4 درصد) بیشتر بوده است. مقایسه متوسط نرخ رشد اقتصادی ایران در دهه اخیر با سایر کشورهای در حال توسعه، به خصوص با توجه به ظرفیت‌های بالقوه اقتصاد ایران بیانگر این امر است که نرخ رشد اقتصاد کشور به طور متوسط نسبتا پایین بوده است.
بررسی روند تاریخی تولید سرانه و نرخ رشد اقتصادی در ایران و همچنین مقایسه آن با سایر کشورها، بیانگر معضلات مهمی در اقتصاد ایران است. معضل اول، پایین بودن تولید سرانه ایران با توجه به ظرفیت‌های بالقوه کشور است که نشان‌دهنده سطح پایین رفاه اقتصادی مردم در ایران است. معضل دوم این است که علاوه بر پایین بودن سطح تولید، نرخ رشد تولید و به تبع آن سرعت افزایش رفاه اقتصادی نیز چندان مناسب نیست و در نهایت معضل سوم این است که نرخ رشد اقتصادی بسیار بی‌ثبات و پرنوسان است. البته باید توجه داشت که پایین بودن تولید سرانه ایران در شرایط فعلی، عمدتا به دلیل پایین بودن نرخ رشد اقتصادی در دهه‌های گذشته به خصوص دهه شصت که عمدتا نرخ رشد اقتصادی منفی بوده است رخ داده است. در واقع اگر اقتصاد ایران در یک دوره زمانی نسبتا بلندمدت (یک تا دو دهه) نرخ رشد اقتصادی بالا و پایداری را تجربه نماید، آنگاه تولید سرانه و به تبع آن رفاه اقتصادی به اندازه قابل‌توجهی افزایش خواهد یافت. بر این اساس در این بخش به بررسی ریشه‌های معضل نرخ پایین رشد اقتصاد ایران می‌پردازیم.

3. واکاوی ریشه معضل رشد اقتصادی پایین و بی‌ثبات ایران
1.3. ضعف رقابت در نظام اقتصادی ایران
محدودیت رقابت از ویژگی‌های بارز نظام اقتصادی ایران است. از آنجا که رقابت عامل اصلی کارآیی اقتصادی است، محدود نمودن آن، عامل ناکارآیی کل سیستم اقتصادی است. محدود نمودن رقابت در سیستم اقتصادی، بخش مهمی از منابع و کارآفرینان اقتصادی را از فعالیت‌های مولد اقتصادی و سیاسی باز داشته و به جای بزرگ نمودن کیک اقتصادی (تولید)، درگیر خلق و توزیع رانت و در واقع تسهیم کیک اقتصادی موجود می‌نماید. نتیجه این امر، عدم کارآیی سیستم اقتصادی در راستای دستیابی به نرخ رشد اقتصادی بالا و ایجاد ثروت و گسترش رفاه و توسعه اقتصادی است.
محدودیت رقابت در اقتصاد ایران، به لحاظ تجربی در وضعیت دو شاخص آزادی تجاری و سهولت کسب و کار نمود یافته است. برای نمونه بر اساس گزارش سال 2011 شاخص آزادی اقتصادی بنیاد هریتیج، ایران با کسب امتیاز1/42 از 100 و رتبه 171 در میان 183 کشور جهان، از درجه آزادی اقتصادی بسیار پایینی برخوردار بوده است. همچنین بر اساس گزارش سال 2010 شاخص سهولت کسب و کار توسط بانک جهانی، ایران در رتبه 129 در میان 138 کشور جهان قرار داشته است. در مجموع عملکرد اقتصاد ایران در این شاخص‌ها و مقایسه آن با دیگر کشورهای جهان به خصوص کشورهای توسعه‌یافته، به نوعی بیانگر محدودیت‌های شدید بر سر راه رقابت در اقتصاد ایران است.
اما یک سوال مطرح این است که آيا كشورهایی که دارای شاخص آزادي اقتصادى بالاتری هستند، عملكرد اقتصادی بهترى نسبت به ديگر كشورها به خصوص در زمینه رشد و توسعه اقتصادی دارند يا خير؟ تحقيقات تجربی بسيارى در مورد رابطه شاخص آزادی اقتصادی با شاخص‌های گوناگون توسعه اقتصادی مانند درآمد بالا و رشد اقتصادى صورت پذیرفته است؛ اگرچه بحث‌های نظری درباره چگونگی ماهیت این ارتباطات وجود دارد، اما نتايج تجربی رابطه‌اى مثبت میان شاخص آزادى اقتصادى با شاخص‌های اقتصادی مذکور برقرار است. امروزه با وجود تجارب بسیار در این خصوص، کمتر تردیدی در اهمیت و نقش آزادی اقتصادی در رشد و پیشرفت اقتصادی کشورها وجود دارد. به عبارت دیگر، روز به روز تفاوت‌هاي بزرگ‌تری ميان استانداردهاي زندگي مردم در نظام‌هايي كه آزادي اقتصادي بيشتري دارند، در مقايسه با نظام‌هايي كه از آزادي كمتري برخوردارند، آشكار‌ شده است. این تفاوت‌ها نه در کشورهای متفاوت به لحاظ جغرافیایی و سیاسی و اقلیمی و ... بلکه حتی در منطقه‌های همسان و مشابه به خوبی دیده شده است. برای مثال مي‌توان به كره شمالي در مقابل كره جنوبي، آلمان شرقي در برابر آلمان غربي، استوني در برابر فنلاند و زندگي كوبايي‌ها در ميامي در مقابل زندگي كوبايي‌ها در كوبا اشاره كرد. در هر يك از اين موارد، مردمي كه در اقتصادهايی آزادتر زندگي مي‌كنند، در مقايسه با همتایان خود در اقتصادهايي مشابه كه صرفا آزادي‌های كمتري دارند، تقريبا از هر نظر از وضعیت بهتری برž