همین که تو امروز زندگی می‌کنی، چه زندگی‌‌ات را بسیار پر‌ارزش بدانی و چه نه، شاهدی است بر موفقیت کاپیتالیسم.

كاپيتاليسم: توليد انبوه و استاندارد زندگي


عبارات توصيفي كه انسان‌ها به كار مي‌گيرند، غالبا تا اندازه‌اي گمراه‌كننده‌اند. مثلا وقتي درباره مديران بنگاه‌هاي بزرگ و نا‌خدايان جديد كشتي صنعت صحبت مي‌كنند، فردي را «سلطان شكلات»، «سلطان پنبه» يا «سلطان خودرو» مي‌نامند. استفاده از چنين واژگاني حكايت از آن مي‌كند كه عملا هيچ تفاوتي ميان روساي جديد صنايع و پاد‌شاهان، دوك‌ها يا لرد‌هاي روز‌گاران پيشين نمي‌بينند، اما اين تفاوت به راستي بسيار بزرگ است، چون سلطان شكلات به هيچ رو حكمراني نمي‌كند و حاكم نيست، بلكه خدمت مي‌كند. اين طور نيست كه او به شكلي مستقل از بازار و مشتريانش بر سر‌زمين به‌سلطه‌در‌آمده فرمان براند. سلطان شكلات - يا فولاد يا خود‌رو يا هر صنعت جديد ديگري - به صنعتي كه اداره‌اش مي‌كند و به مشترياني كه به آنها خدمت مي‌رساند، وابسته است. اين «سلطان» بايد از سوي تابعين يا همانا مشتريان خود تاييد شود. به محض اينكه ديگر در موقعيتي نباشد كه خدمات بهتري را با هزينه‌اي كمتر از ديگراني كه مجبور به رقابت با آنها است به مشتريانش ارائه كند، «سلطنت» خود را از كف مي‌دهد.
دويست سال قبل، پيش از پيدايي كاپيتاليسم، جايگاه اجتماعي فرد از آغاز تا پايان زندگي‌اش ثابت بود. آن را از پيشينيانش به ارث مي‌برد و هيچ‌گاه تغييري در آن پديد نمي‌آمد. اگر فقير به دنيا مي‌آمد، هميشه فقير مي‌ماند و اگر ثروتمند - لرد يا دوك - زاده مي‌شد، مقام خود و دارايي همراه با آن را تا پايان زندگي حفظ مي‌كرد.
در رابطه با توليد نيز صنايع فر‌آوري بدوي آن روز‌ها، تقريبا به گونه‌اي انحصاري براي بهروزي ثروتمندان پديد مي‌آمدند. بيشتر افراد (90 در‌صد جمعيت اروپا يا بيشتر) روي زمين كار مي‌كردند و تماسي با صنايع فر‌آوري شهر‌محور نداشتند. اين نظام خشك جامعه فئودال، صد‌ها سال بر توسعه‌يافته‌ترين مناطق اروپا سايه انداخته بود.
اما با افزايش جمعيت روستايي، مازادي از افراد روي زمين شكل گرفت. براي اين مازاد جمعيت كه هيچ دارايي يا زميني را به ارث نبرده بودند، كار كافي وجود نداشت و كار در صنايع فر‌آوري نيز برايشان ممكن نبود، چون پاد‌شاهان شهر‌ها آنها را از دستيابي به اين صنايع محروم مي‌كردند. شمار اين انسان‌هاي بي‌پناه و بي‌خانمان همچنان افزايش مي‌يافت، اما هيچ‌كس نمي‌دانست كه بايد با آنها چه كرد. اين افراد به معناي واقعي كلمه «پرولتاريا» - يا بي‌خانمان‌هايي كه دولت تنها مي‌توانست آنها را در نوانخانه و فقير‌خانه بگذارد - بودند. تعداد اين افراد در بعضي بخش‌هاي اروپا، به ويژه در هلند و انگلستان چنان زياد شد كه تا سده هجده ميلادي به تهديدي واقعي براي استمرار نظام اجتماعي حاكم بدل شدند.
امروز هنگامي كه درباره شرايطي مشابه در جاهايي مانند هند يا ديگر كشور‌هاي در حال توسعه بحث مي‌كنيم، نبايد فراموش كنيم كه در انگلستان سده هجده، شرايط بسيار بد‌تر بود. در آن روز‌گار انگلستان جمعيتي شش يا هفت ميليون نفري داشت، اما بيش از يك ميليون و احتمالا دو ميليون نفر از آنها تنها بي‌خانمان‌هايي فقير بودند كه نظام اجتماعي حاكم هيچ كاري برايشان نمي‌كرد. يكي از مشكلات بزرگ انگلستان قرن هجده كاري بود كه بايد با اينها انجام مي‌داد.
يك مشكل بزرگ ديگر نبود مواد خام بود. بريتانيايي‌ها بايد اين سوال را به شكلي بسيار جدي از خود مي‌پرسيدند: در آينده كه ديگر جنگل‌هايمان، چوبي را كه براي صنايع و گرم كردن خانه‌هايمان نياز داريم به ما نمي‌دهند، چه خواهيم كرد؟ اين براي گروه‌هاي حاكم، شرايطي نا‌اميد‌كننده و خطر‌ناك بود. دولتمردان نمي‌دانستند كه بايد چه كنند و ثروتمندان حاكم هيچ ايده‌اي در باب چگونگي بهبود اوضاع نداشتند.
سر‌چشمه‌هاي كاپيتاليسم مدرن از اين شرايط سخت اجتماعي سر‌بر‌آورد. در ميان اين بي‌خانمان‌ها و انسان‌هاي فقير، كساني بودند كه مي‌كوشيدند ديگران را براي راه‌اندازي فروشگاه‌هايي كوچك كه مي‌توانستند چيز‌هايي را توليد كنند، سازمان دهند. اين يك نو‌آوري بود. اين نو‌آوري‌ها كالا‌هاي گران‌قيمتي را كه تنها براي طبقات بالا‌دست مناسب باشند توليد نمي‌كردند، بلكه كالا‌هايي ارزان‌تر را براي ارضاي نياز‌هاي همه مي‌ساختند و اين سر‌آغاز كاپيتاليسم به شكلي كه امروزه عمل مي‌كند، بود. اين آغاز توليد انبوه - اصل بنيادين صنعت كاپيتاليستي - بود. در حالي كه صنايع فر‌آوري قديمي كه به افراد ثروتمند در شهر‌ها خدمت مي‌كردند، به گونه‌اي تقريبا انحصاري براي ارضاي تقاضا‌هاي طبقات بالا‌دست وجود داشتند، صنايع كاپيتاليستي تازه‌پا توليد چيز‌هايي را كه خريد‌شان براي عموم جامعه امكان‌پذير بود، آغاز كردند. اين توليد انبوه براي ارضاي خواسته‌هاي توده‌ها بود.
اين اصل بنيادي كاپيتاليسم به شكلي است كه امروزه در تمام كشور‌هايي كه نظام بسيار توسعه‌يافته‌اي از توليد انبوه دارند، بر‌قرار است. در اين نظام، بنگاه‌هاي بزرگ كه هدف جزم‌انديشانه‌ترين حملات افراد به اصطلاح چپ‌گرا قرار مي‌گيرند، محصول‌شان را به گونه‌اي كمابيش انحصاري براي ارضاي خواسته‌هاي توده‌ها توليد مي‌كنند. شركت‌هايي كه كالا‌هاي تجملاتي را تنها براي ثروتمندان مي‌سازند، هرگز نمي‌توانند اندازه بنگاه‌هاي بزرگ را پيدا كنند. امروز همچنين اين افراد فعال در كار‌خانه‌هاي بزرگ هستند كه مصرف‌كنندگان عمده محصولات ساخته‌شده در اين كارخانه‌ها را تشكيل مي‌دهند. اين تفاوت پايه‌اي ميان اصول كاپيتاليستي توليد و اصول فئودالي دوره‌هاي پيشين است.
وقتي افراد تصور مي‌كنند يا مدعي مي‌شوند كه توليد‌كنندگان و مصرف‌كنندگان محصولات بنگاه‌هاي بزرگ تفاوت دارند، سخت در اشتباهند. در فروشگاه‌هاي آمريكايي همواره اين شعار را مي‌شنويد: «هميشه حق با مشتري است» و اين مشتري همان كسي است كه كالا‌هايي را كه در فروشگاه‌ها فروخته مي‌شوند، در كار‌خانه توليد مي‌كند. آنهايي هم كه فكر مي‌كنند بنگاه‌هاي بزرگ قدرتي عظيم دارند در اشتباهند، چون اين بنگاه‌ها يكسره به كمك آنهايي كه محصولاتش را مي‌سازند وابسته‌اند و به اين ترتيب وقتي كه بزرگ‌ترين بنگاه مشتريانش را از دست مي‌دهد، قدرت و نفوذ خود را از كف خواهد داد.
پنجاه يا شصت سال پيش تقريبا در تمام كشور‌هاي كاپيتاليستي گفته مي‌شد كه شركت‌هاي راه‌آهن بيش از حد بزرگ و قدرتمند هستند، انحصار دارند و نمي‌توان با آنها رقابت كرد. ادعا مي‌شد كه در عرصه حمل‌و‌نقل، كاپيتاليسم به اين خاطر كه رقابت را از ميان برده، به همان مرحله‌اي رسيده است كه خود پيش‌تر نابودش كرده بود. آنچه افراد از نظر دور مي‌داشتند، اين حقيقت بود كه قدرت شركت‌هاي راه‌آهن به توانايي آنها در خدمت‌رساني بهتر به افراد در قياس با ديگر راه‌هاي حمل‌و‌نقل وابسته است. البته رقابت با يكي از اين شركت‌هاي بزرگ راه‌آهن از طريق ساختن خطي ديگر به موازات خط‌آهن قديمي خنده‌دار بود، چون خط پيشين براي ارضاي نياز‌هاي موجود كفايت مي‌كرد، اما بسيار زود رقبايي ديگر پديدار شدند. آزادي رقابت به اين معنا نيست كه مي‌توان تنها با تقليد يا تكرار دقيق آنچه كه فردي ديگر انجام داده، موفق شد. آزادي مطبوعات اين معنا را نمي‌رساند كه حق داريم آنچه را كه كسي ديگر نوشته، تكرار كنيم و به اين ترتيب موفقيتي را كه او به خاطر دستاورد‌هايش به حق سزاوار آن بوده است، به كف آوريم. آزادي مطبوعات به اين معناست كه حق داريم چيزي متفاوت را بنويسيم. آزادي رقابت مثلا در ارتباط با خطوط راه‌آهن به اين معناست كه آزاد هستيم كه چيزي را ابداع كنيم و كاري را انجام دهيم كه شركت‌هاي موجود را به چالش بكشاند و آنها را در موقعيت رقابتي بسيار نا‌پايدار و پر‌خطري بيندازد.
در آمريكا رقابتي كه به ميانجي پيدايش اتوبوس‌ها، خود‌رو‌هاي شخصي، كاميون‌ها و هوا‌پيما‌ها در برابر شركت‌هاي راه‌آهن پديد آمده، خساراتي را براي آنها ايجاد كرده و چندان كه جابه‌جايي مسافران را در نظر بگيريم، باعث شده است كه تقريبا به كلي شكست بخورند.
شكل‌گيري كاپيتاليسم متضمن آن است كه همه براي خدمت‌دهي بهتر يا ارزان‌تر به مشتريان حق داشته باشند و اين شيوه، اين اصل، در زماني نسبتا كوتاه، كل دنيا را دگر‌گون كرده. كاپيتاليسم افزايشي بي‌سابقه را در جمعيت دنيا امكان‌پذير ساخته است.
در انگلستان سده هجده، زمين تنها مي‌توانست از شش ميليون نفر پشتيباني كند، آن هم با استاندارد زندگي بسيار پايين. امروز بيش از پنجاه ميليون نفر، از استاندارد زندگي بسيار بالا‌تري حتي در مقايسه با ثروتمندان قرن هجده برخوردارند و اگر بخش بزرگي از انرژي بريتانيايي‌ها در «ماجرا‌جويي‌هاي» - به باور من - گريز‌پذير سياسي و نظامي تلف نشده بود، استاندارد زندگي در انگلستان امروز احتمالا باز هم بالاتر مي‌رفت.
اينها دقايقي درباره كاپيتاليسم هستند. از اين رو اگر امروز فردي انگليسي - يا به واقع هر كس ديگري در هر كشوري از دنيا - به دوستانش بگويد كه با كاپيتاليسم مخالف است، مي‌توان پاسخي بي‌نظير به او داد: «مي‌داني كه اكنون جمعيت اين سياره ده برابر روز‌گاران پيش از كاپيتاليسم است و مي‌داني كه امروز تمام انسان‌ها استاندارد زندگي بالا‌تري نسبت به پيشينيان تو قبل از دوره كاپيتاليسم دارند، اما چطور متوجه مي‌شوي كه يكي از ده درصد‌ افرادي هستي كه اگر كاپيتاليسم نبود، زنده مي‌ماندند؟ همين كه تو امروز زندگي مي‌كني، چه زندگي‌‌ات را بسيار پر‌ارزش بداني و چه نه، شاهدي است بر موفقيت
كاپيتاليسم.»
* اقتصاد‌دان بر‌جسته سده بيست و نويسنده كنش انساني، سوسياليسم و بسياري كتاب‌هاي ديگر.



منبع: كاپيتاليسم مگزين