این روزها توافق اکثریت مجلس و دولت برای واگذاری مدارس، دانشگاه ها و حتی بخش درمان به سازوکارهای بازار آزاد، تعجب و اعتراض محافل عدالتخواه را برانگیخته است

سرنوشت رئیس جمهور عدالتگرایی که تئوری نمی خواست    

این روزها توافق اکثریت مجلس و دولت برای واگذاری مدارس، دانشگاه ها و حتی بخش درمان به سازوکارهای بازار آزاد، تعجب و اعتراض محافل عدالتخواه را برانگیخته است.
اصرار دولت مدعی عدالت به سیاست‌های سرمایه‌داری قرن نوزدهمی* شاید در نگاه اول تعجب برانگیز باشد اما از زمانی که آقای احمدی‌نژاد در نخستین روزهای ریاست جمهوری‌اش، توصیه‌ خیرخواهان برای اتخاذ ‹‹تئوری اقتصاد عدالت محور›› را پس زد و خود را عملگرا وبی‌نیاز از تئوری دانست، می‌شد حدس زد که دیر یا زود در کام لیبرال سرمایه‌داری خواهد افتاد. این یادداشت را که در سال 1387 نوشته شد، بخاطر آورید: سرنوشت دولتی که تئوری اقتصادی نداشت.
امروز این سوال مطرح است که با وجود علاقه زیاد آقای احمدی‌نژاد به شعارها و ادبیات عدالتخواهانه، چرا ایشان در هنگام سیاستگذاری اقتصادی، کاپیتالیستی‌ترین سیاست‌های اقتصادی پس از انقلاب را بر می‌گزیند؟ پاسخ این سوال را باید در هویت مهندسی آقای احمدی‌نژاد و تشابه روش شناسی مهندسی با روش شناسی نئوکلاسیکی اقتصاد دانست.
اقتصاددانان نئوکلاسیک به عنوان مدافعان و سخنگویان کاپیتالیسم نوین، در روش تحلیل خود، شبیه مهندسان از استنتاجهای ‹‹اگر - آنگاهی›› استفاده می‌کنند. مهندس ها عاشق این احکام قطعی و دقیق هستند: اگر A ، آنگاهB. مثلاً اگر آب خالص را در سطح دریا صد درجه حرارت دهید آنگاه خواهد جوشید.
اقتصاددانان نئوکلاسیک هم مشابه چنین استنتاجهایی دارند: اگر یارانه‌ها نقدی پرداخت شود، آنگاه رفاه مردم بیشتر خواهد شد. اگر قیمت خدمات درمانی افزایش یابد، آنگاه کیفیت خدمات درمانی بهتر خواهد شد. اگر از دانش آموزان و دانشجویان شهریه پرداخت کنند، آنگاه آنها بهتر درس خواهند خواند و...
علاقه اقتصاددانان نئوکلاسیک به سنجیدن اثر یک متغیر بر متغیر دیگر، مهندسان را شیفته این مکتب اقتصادی کرده است چرا که مهندسان با احکام و استنتاجهای ‹‹اگر- آنگاهی››، کاملاً آشنا هستند و با دیدن گزاره‌های اقتصادی ‹‹اگر- آنگاهی››، تصور می‌کنند اقتصاد را فهمیده‌اند.
از شوربختی اقتصاد ایران، مراکز مهم تصمیم‌گیری و سیاستگذاری اقتصاد ایران معمولاً در اختیار و کنترل مهندسان بوده و هست. در سالهای اخیر در تصمیم‌های اقتصادی دولت، آقای دکتر مهندس احمدی‌نژاد حرف اول و آخر را می‌زند و در مجلس نیز ریاست کمیسیونهای برنامه و بودجه، تلفیق برنامه، صنایع، اصل44 و... به عهده مهندسان قرار داشته است.
این مهندسان، استنتاجهای ‹‹اگر- آنگاهی›› جریان غالب اقتصاد یعنی نئوکلاسیک و لیبرال سرمایه‌داری را فهم می‌کنند اما نمی‌دانند که در کنار همه «احکام اگر- آنگاهی» اقتصاد، قیدی بسیار کلیدی بنام ‹‹ با فرض ثابت بودن سایر شرایط›› یا به قول اقتصاددانها، **ceteris paribus  قراردارد.
این قید همیشگی استنتاجهای اقتصادی به این معنی است که گزاره‌های ‹‹اگر- آنگاه›› در اقتصاد وقتی صحیح هستند که بتوانیم همه شرایط و مولفه‌ها و عوامل موثر در فرایند از اگر تا آنگاه را ثابت نگهداریم.
مثلا «نقدی کردن یارانه ها باعث افزایش رفاه می شود» به شرط اینکه صدها مولفه و عامل دیگر از جمله قیمتهای مطلق و نسبی سایر کالاها در فرایند نقدی کردن یارانه ها ثابت بماند.
ویا مثلا گزاره «دریافت ورودیه و شهریه در دانشگاه ها باعث افزایش درس خواندن دانشجوها خواهد شد» می تواند معتبر باشد اما با فرض دهها شرط از جمله به شرط اینکه دانشجوها بتوانند هزینه تحصیل خود را بپردازند، تفاوتی میان ثروت دانشجویان نباشد، دانشجویان فقیری که برای پرداخت ورودیه و شهریه ناچار به کار کردن می شوند، توانی برای درس خواندن داشته باشند و.... دهها و دهها شرط و مولفه فرهنگی اجتماعی اقتصادی موثر دیگر که از فرایند پولی کردن آموزش عالی تاثیر می پذیرد یا برآن اثر می گذارد...
مهندسان سیاستگذار بدون توجه به این شرطها و بدون اطلاع از «قید ceteris paribus»، دائم نیمه اول استنتاجهای نئوکلاسیکی را بر می دارند و بر اساس آن برای اقتصاد ایران نسخه تجویز می کنند. بدون توجه به قید همیشگی این گزاره ها.
از آنجا که فرض «ثابت بودن سایر شرایط» در دنیای واقعی معمولاً محقق نمی‌شود، خود اقتصاددانان نئوکلاسیک هم می‌دانند که استنتاجهای «اگر- آنگاهی» بیشتر برای کتابهای درسی اقتصاد نوشته شده نه برای تصمیم‌گیری قطعی برای سرنوشت مردم یک کشور. به همین دلیل هم هست که اقتصاددانان معمولاً با احتیاط بسیار زیادی استنتاجهای اگر- آنگاهی بکار می‌برند.
در مقابل، مهندسانی که از اقتصاد، فقط گزاره‌های ‹‹اگر- آنگاهی›› را یادگرفته‌اند و از قید ceteris paribus خبرندارند، در مسایل اقتصادی، مواضعی قاطع و بی‌قید و شرط اتخاذ می‌کنند.
به عنوان مثال آقای احمدی نژاد در اردیبهشت ماه 89 در مراسم روز جهانی کارگر در تهران این جمله تاریخی را بیان کردند: ‹‹با اجرای هدفمند کردن یارانه‌ها هیچ فقیری در کشور باقی نمی‌ماند››
یک اقتصاددان، هر چقدر هم لیبرال و تندرو باشد. چنین عبارتی بکار نمی‌برد چرا که از قیدceteris paribus  خبر دارد و می‌داند که نقدی کردن یارانه‌ها با فروض ضمنی بسیار زیادی می‌تواند فقر را کاهش دهد. مثلاً تورم انتطاری ایجاد نشود. تورم واقعی غیرعادی هم رخ ندهد، برای خودروهای شخصی جانشین موثری وجود داشته باشد، صنایع انرژی بر بتوانند به سرعت فناوری خود را تغییر دهند و ... دهها و شاید صدها قید و شرط ریز و درشت دیگر ...

شاید این کوتاهی و کم همتی اقتصاددانان عدالتگرا بوده است که نتوانسته اند تئوری اقتصاد عدالت محور را تدوین و برای «مهندسان سیاستمدار» قابل فهم کنند. احتمالا این سرنوشت اقتصاد ایران است که در همه این سالها، مهندسان برایش تصمیم گرفته اند. حالا مهم نیست چه مهندسی. مهندسی که علنا شعار کاپیتالیستی می دهد یا مهندسی که تحت شعارهای عدالتخواهانه، سیاستهای کاپیتالیستی قرن نوزدهمی بکار می گیرد.

* سرمایه داری قرن نوزدهم بر اساس آموزه های اولیه سرمایه داری خالص، نسبت به آنچه امروز در کشورهای لیبرال سرمایه داری می گذرد، خشن تر و افراطی تر بوده است. فضای تیره و تار و شدیدا ناعادلانه انگلستان قرن نوزدهم که در آثار چارلز دیکنز تصویر شده،  نمونه ای از شرایط غیرانسانی نظام سرمایه داری خالص و اولیه را نشان می دهد. در قرن بیستم به تدریج با روشن شدن آثار غیر انسانی سازوکارهای بازار آزاد، سازوکار بیمه های اجتماعی طراحی و در نظام سرمایه داری تعبیه شد و تا حدودی جنبه غیر انسانی سرمایه داری خالص را تعدیل کرد.
** اصطلاح لاتین Ceteris Paribus در ادبیات اقتصادی برای سهولت استنتاج بکار می‌رود و در آن، تحلیلگران اقتصادی اثر یک متغیر بر متغیر دیگر را با فرض ثبات همه متغیرهای دیگر بررسی می‌کنند. در تحلیل اقتصادی استفاده از این اصطلاح به شدت رایج است چرا که بر خلاف علومی مانند فیزیک و شیمی، نمی‌توان در اقتصاد «شرایط آزمایشگاهی» ایجاد کرد لذا با استفاده از این «فرض ساده ساز»، تاثیر سایر متغیرها و عوامل را در تحلیل اقتصادی خنثی تلقی می کنند.