وضعیت صکوک در کشورهای جهان

کلیاتی پیرامون «صکوک»
بررسی وضعیت صکوک در کشورهای جهان
تهیه و تنظیم: سید محسن موسوی،
میثم‌هاشم‌خانی
بخش اول
همزمان با گسترش بازارهای مالی اسلامی، طیف وسیعی از ابزارهای مالی منطبق با قوانین و مقررات اسلامی نیز طراحی شد که یکی از رایج‌ترین آنها، صکوک (Sukuk) نام دارد.

اوراق صکوک می‌تواند به عنوان روش تامین مالی مناسبی برای نهادهای دولتی و نیز شرکت‌های خصوصی مورد استفاده قرار گیرد. متاسفانه به‌رغم گسترش سریع استفاده از انواع صکوک در کشورهای اسلامی، این ابزار مالی تا به امروز در ایران مورد استفاده قرار نگرفته است. مقاله پیش رو می‌کوشد تا با ارائه کلیاتی در مورد انواع صکوک، در راستای افزایش آشنایی مخاطبان ایرانی با این ابزار مالی گام بردارد.

مقدمه
صکوک، نوعی از اوراق بهادار اسلامی است و ابزاری مناسب به عنوان جایگزین اوراق قرضه محسوب می‌شود. این اوراق با درگیر کردن یک دارایی مشخص فیزیکی و به میان آوردن قراردادهایی مانند اجاره و مضاربه منطبق با قانون بانکداری بدون ربا است. صکوک جمع کلمه عربی صک می‌باشد که آن هم معرب واژه چک در زبان فارسی است. در عرف زبان عربی این واژه، حواله، انواع سفته، سند و هر آنچه را که تعهد یا اقراری از آن برداشت شود در بر می‌گیرد. واژه‌های صک‌الوکاله به معنای وکالت‌نامه و صک‌الکفاله به معنای کفالت‌نامه نیز در زبان عربی رواج یافته است. تعریف «سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی» (AAOIFI) از صکوک عبارت است از:
«گواهی‌هایی با ارزش اسمی یکسان که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده آن مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها، منافع حاصل از دارایی و یا ذی‌نفع یک پروژه یا یک فعالیت سرمایه‌گذاری خاص می‌شود.»
در فرآیند انتشار اوراق صکوک یک دارایی ملموس مورد معامله قرار می‌گیرد که این معامله می‌تواند بر اساس یکی از عقود اسلامی باشد. سازمان حسابداری و حسابرسی موسسه‌های مالی اسلامی، با در نظر گرفتن عقود اسلامی، استانداردهایی را برای 14 نوع صکوک تعریف کرده است که با توجه به شرایط و نیاز مالی از تنوع لازم برخوردار است و از اوراق با سود ثابت تا متغیر را شامل می‌شود.

حجم انتشار صکوک در جهان حدود 1100 میلیارد دلار می‌باشد که بخش عمده آن در بخش‌هایی از آسیا و کشورهای عضو «شورای همکاری خلیج فارس» متمرکز شده است. البته در سال‌های اخیر، کشورهای خارج از محدوده آسیا و کشورهای عضو «شورای همکاری خلیج فارس» نیز فعالیت خود را در زمینه انتشار صکوک آغاز کرده‌اند و به عنوان مثال می‌توان به انتشار انواع صکوک در کشورهای آلمان، انگلستان و ایالات‌متحده آمریکا اشاره نمود.
نمودار شماره 1، نحوه توزیع انواع صکوک را نشان می‌دهد. در این نمودار مشاهده می‌شود که صکوک اجاره، صکوک مشارکت و صکوک مضاربه، پرکاربردترین انواع صکوک محسوب می‌شوند.
همچنین نمودار شماره 2، به توزیع صکوک در میان کشورهای اسلامی می‌پردازد. براساس این نمودار، می‌توان مشاهده کرد که کشورهای مالزی و امارات‌متحده عربی، پیشروترین کشورهای اسلامی در زمینه انتشار انواع صکوک محسوب می‌شوند.

سرانجام در نمودار شماره 3، روند انتشار صکوک در سطح دنیا (به صورت تجمعی) بررسی شده است. در این نمودار می‌توان روند رشد سریع انتشار صکوک را مشاهده نمود: مجموع ارزش صکوک منتشرشده از سال 2004 تا به امروز تقریبا 20 برابر شده و از حدود 10 میلیارد دلار به حدود 200 میلیارد دلار رسیده است.
اوراق صکوک نه تنها ابزاری برای تامین مالی پروژه‌ها منطبق بر فقه اسلامی هستند، بلکه دارای قابلیت رقابت در سرمایه‌گذاری به دلیل تطابق آن با استانداردهای بین‌المللی به خصوص در جوامع مسلمان است. علاوه‌‌بر این، تنوع اوراق صکوک، امکان مدیریت ریسک و مدیریت دارایی را به فعالان بازار مالی می‌دهد. یکی دیگر از مزایای این اوراق قابلیت نقدشوندگی به دلیل وجود بازار ثانویه آن می‌باشد که عامل مهمی در جهت کاهش هزینه‌های انتشار محسوب می‌شود.
تاریخچه صکوک
ایده اولیه انتشار اوراق قرضه اسلامی به دهه 1980 بر می‌گردد. در آن زمان تلاش‌های زیادی توسط بانک‌های اسلامی جهت غلبه بر مساله نقدینگی صورت گرفت. در جولای 1983 بانک مرکزی مالزی به عنوان پیشگام در این زمینه، از اوراق بهادار دولتی یا اسناد خزانه که بهره پرداخت می‌کردند استفاده نکرد و به جای آن از اوراق بدون ‌بهره به نام «گواهی سرمایه‌گذاری دولتی» استفاده نمود. این اوراق نرخ بهره از پیش تعیین شده نداشتند، بلکه نرخ بازدهی آنها توسط دولت و به تشخیص آن اعلام می‌شد. نرخ سود از رابطه ثابتی تبعیت نمی‌کرد و بیشتر بر ملاحظات کیفی طرح تاکید می‌شد. برای تعیین نرخ بازدهی، معیارهای مختلفی مانند شرایط کلان اقتصادی، نرخ تورم و نرخ بازدهی سایر اوراق بهادار مشابه مورد توجه قرار داشت؛ بدین ترتیب شبه ربوی بودن سود به ظاهر بر طرف می‌شد و افراد مسلمان اقدام به خرید این اوراق می‌نمودند. (پهلوان، 1386)
در دهه 1990 همزمان با گسترش ساختارهای مختلف معاملات مالی توسط بانک‌های اسلامی ایده استفاده از ابزارهای مالی اسلامی نیز تقویت شد. به دنبال آن متخصصان مالی در کنار علمای دینی اقدام به مطالعه راهکارهای مناسب نمودند. ایده انتشار صکوک اجاره برای نخستین بار توسط «منذر کهف» در مقاله معروف وی با عنوان «استفاده از اوراق اجاره دارایی برای پوشش شکاف بودجه» در سال 1997 مطرح شد و پس از بررسی جزئیات عملیاتی، انتشار این اوراق آغاز شد.
پس از استقبال سرمایه‌گذاران در سراسر جهان از اوراق صکوک، سازمان بورس و اوراق بهادار ایران نیز مطالعاتی را به منظور استفاده از این ابزار مالی آغاز کرد و در نهایت در اواخر سال 1386 مصوبه ابزار مالی اوراق «صکوک اجاره» و ضوابط آن توسط شورای عالی بورس به تصویب رسید. بر اساس این مصوبه تعاریف، ارکان و ضوابط انتشار اوراق صکوک اجاره مشخص شده است.

انواع صکوک
«سازمان حسابرسی و بازرسی نهادهای مالی اسلامی» در استاندارد شریعت شماره 17 خود، انواع مختلفی برای صکوک سرمایه‌گذاری (Investment Sukuk) ارائه می‌دهد که در جدول شماره 1 ذکر شده است. (پهلوان و رضوی، 1386)
از بین 14 نوع صکوکی که در جدول شماره 1 به آنها اشاره شده، عمدتا استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه معمول است.
از سوی دیگر می‌توان اوراق صکوک را بر حسب نوع ناشر به دو نوع تقسیم کرد:
صکوک دولتی: بر اساس آمار حجم صکوک دولتی منتشره از سال 2002 تا 2006 بیش از 6.6 میلیارد دلار بوده است. این اوراق صکوک توسط دولت‌های بحرین، مالزی، پاکستان، قطر و آلمان منتشر شده است. تمامی این اوراق صکوک دولتی توسط موسسات رتبه‌بندی اعتباری رتبه‌بندی شده‌اند. البته دولت بحرین برای رتبه‌‌بندی اولین سری اوراق صکوک منتشره خود اقدامی نکرد، زیرا عرضه اوراق در سطح داخلی انجام شد. مالزی اولین کشوری بود که توانست صکوک جهانی با رتبه‌بندی بین‌المللی به نام «صکوک اجاره جهانی» را طراحی و منتشر کند.
صکوک شرکتی: حجم اوراق صکوک منتشره توسط شرکت‌ها تا پایان سال 2006 بیش از 47 میلیارد دلار بوده است. در پایان همین سال تعداد صکوک منتشره به 77 عدد رسید و ارزش کل صکوک منتشره به بیش از 53 میلیارد دلار رسید. جدول شماره 2 میزان انتشار صکوک را به تفکیک نشان می‌دهد. (سروش، 1389)
نکته جالب توجه، استقبال گسترده شرکت‌ها برای تامین مالی از طریق انتشار صکوک است؛ به نحوی که در سال‌های مختلف، همواره میزان انتشار صکوک شرکتی بسیار بالاتر از صکوک دولتی قرار داشته است (بین 5 تا 10 برابر)
انواع اوراق بهادار اسلامی
از دیدگاه کمیته تخصصی فقهی بورس اوراق بهادار تهران
امروزه اندیشمندان مالی اسلامی با استفاده از عقود اسلامی و ظرفیت‌های علم فقه، توانسته‌اند متناسب با نیازهای مالی جوامع اسلامی گونه‌های مختلفی از اوراق بهادار اسلامی طراحی کنند. که به سه گروه عمده ابزارهای مالی غیر انتفاعی جهت تامین مالی اهداف خیرخواهانه، ابزارهای مالی انتفاعی با سود معین برای سرمایه‌گذاران ریسک گریز و ابزارهای مالی انتفاعی با سود انتظاری برای سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر تقسیم می‌شوند. کمیته فقهی متناسب با نیازهای بازار سرمایه ایران برخی از این ابزارهای مالی را مورد بررسی فقهی قرارداده و برخی را نیز در دستور کار دارد. اوراقی که تا به امروز در کمیته بررسی و به تصویب رسیده‌اند عبارتند از:
اوراق اجاره: اوراق اجاره، اوراق بهاداری است که براساس عقد اجاره منتشر می‌شود و نشان دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن، در دارایی مبنای انتشار اوراق است که اجاره داده می‌شود. اوراق اجاره دارای انواعی است.
اوراق مرابحه: از آنجا که اوراق مرابحه انواع مختلف دارد، نمی‌توان تعریف جامعی از این اوراق ارائه کرد؛ اما در نگاه عام می‌توان گفت: اوراق مرابحه، اوراق بهاداری هستند که دارندگان آنها به صورت مشاع مالک دارایی مالی (دینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل خرید و فروش در بازار ثانوی می‌باشند. اوراق مرابحه نیز انواع مختلفی دارد بعد از توضیح هر یک از آنها، نظر کمیته فقهی ارائه می‌شود.
اوراق رهنی: از منظر فقهی، اکثر تسهیلات اعطایی از طرف بانک‌های بدون ربا قابل تبدیل به اوراق بهادار هستند لکن از این میان تسهیلات فروش اقساطی و اجاره به شرط تملیک به دلایل زیر از اولویت برخوردارند: این تسهیلات دارای بازدهی ثابت و معین هستند و برای افراد ریسک‌گریز و برای تبدیل کردن دارایی‌های بانکی به اوراق بهادار شروع مناسبی به حساب می‌آیند.
در این تسهیلات یا دارایی تا پرداخت آخرین اجاره بها در مالکیت بانک می‌ماند یا بانک می‌تواند معادل آن را به عنوان رهن دریافت نماید، بنابراین، این تسهیلات از کمترین ریسک برخوردارند. این تسهیلات دارای زمان‌بندی کاملا معلوم بوده بانک‌ها می‌توانند متناسب با شرایط بازار، بسته‌های مناسب تسهیلات را از جهت سررسید انتخاب و به بازار عرضه کنند.
اوراق استصناع: وزارتخانه‌ها، شهرداری‌ها، شرکت‌های دولتی و خصوصی که درصدد احداث یا توسعه پروژه خاصی چون احداث مسکن به صورت انبوه هستند و اعتبار مالی لازم برای انجام آن را به صورت نقد ندارند، می‌توانند با استفاده از اوراق بهادار استصناع، به احداث پروژه اقدام کنند و قیمت آن را طبق زمان‌بندی معینی از محل بودجه سالانه یا از طریق واگذاری واحدهای ساخته شده به تدریج بپردازند.
قرارداد استصناع به معنای سفارش ساخت است و در اصطلاح فقهی و حقوقی، قراردادی «صنع» است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد، در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل کالا یا طرح مشخصی را در زمان معین نسبت به طرف دیگر به عهده می‌گیرد.
اوراق مضاربه: اوراق مضاربه اوراق بهاداری است که براساس عقد مضاربه طراحی می‌شود. ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان اوراق را جمع‌آوری کرده به عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار می‌دهد، بانی در فعالیت اقتصادی سودآور (بازرگانی) به کار می‌گیرد و در پایان هر معامله یا پایان هر دوره مالی سود حاصله را براساس نسبت‌هایی که روی اوراق نوشته شده، میان خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کند. دارندگان اوراق نقش مالک و بانی نقش عامل قرارداد مضاربه را دارند. اوراق مضاربه را می‌توان با کاربری‌های مختلف طراحی کرد.
اوراق جعاله: اوراق جعاله، اوراق مالکیت مشاع دارایی (کار، خدمت یا کالایی) است که براساس قرارداد جعاله تعهد انجام و تحویل شده است. بعد از پایان عمل (موضوع قرارداد جعاله)،
صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه عمل خواهند بود. نتیجه عمل ممکن است خدمت یا دارایی فیزیکی باشد. اوراق جعاله کاربردهای متنوع دارد.
ریسک‌‌‌‌های مرتبط با اوراق صکوک
ریسک مربوط به اوراق صکوک را به طرق مختلفی می‌توان دسته‌بندی کرد. مهم‌ترین ریسک‌هایی که دارندگان اوراق صکوک با آن مواجه هستند را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:
ریسک از بین رفتن دارایی‌ها: چنانچه به دارایی مورد اجاره در فرآیند انتشار اوراق صکوک به هر دلیل خسارتی وارد آید، آنگاه از ارزش آن دارایی کاسته شده و در نتیجه دارندگان صکوک متضرر می‌شوند. البته این ریسک را می‌توان از طریق بیمه کردن دارایی‌ها به طور کامل حذف کرد.
ریسک نرخ سود: مبلغ اجاره بها معمولا ثابت تعیین می‌شود و دارندگان اوراق صکوک در هر دوره اجاره بهای ثابتی را دریافت می‌کنند؛ بنابراین چنانچه نرخ سود متداول در بازار افزایش یابد آنگاه آنها در مقایسه با نرخ سود بازار، سود کمتری را دریافت می‌کنند.
ریسک کاهش قیمت دارایی: چنانچه ارزش دارایی‌ها در تاریخ سررسید (پایان مدت اجاره) به هر دلیل کاهش یابد، آنگاه دارندگان اوراق صکوک با زیان سرمایه‌ای مواجه می‌شوند. البته این ریسک را می‌توان از طریق اعطای اختیار فروش(Put Option) به دارندگان اوراق صکوک حذف کرد زیرا در این صورت آنها می‌توانند با اعمال(Exercise) اختیار فروش خود، اوراق صکوک را به قیمت مندرج در برگه اختیار فروش به شرکت با مقصد خاص یا بانی بفروشند.
مزایا و محدودیت‌‌های اوراق صکوک
برخی از مزایای انتشار اوراق صکوک را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
1- صکوک، نقدینگی شرکت مالک دارایی (بانی) را افزایش می‌دهد؛
2- دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند یا غیرنقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می‌شود؛
3- با اینکه قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی (مالک دارایی) جدا می‌شود، اما با این حال باز هم بانی می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند؛
4- از آنجا که صکوک با پشتوانه دارایی منتشر می‌شود لذا دارای ریسک کمتری است و هزینه تامین مالی را نیز کاهش می‌دهد. یک راه دیگر کاهش هزینه تامین مالی استفاده از افزایش اعتبار(Credit Enhancing) است؛
5- صکوک با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار به توسعه بازار سرمایه کمک می‌کند؛
6- چنانچه برای دادوستد اوراق صکوک یک بازار ثانویه فراهم شود، آنگاه قابلیت نقد شوندگی این اوراق هم افزایش می‌یابد.

برخی از محدودیت‌های موجود در انتشار اوراق صکوک را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:
1- فقدان بازارگردان و در نتیجه، کاهش نقدشوندگی بازار ثانویه؛
2- فقدان معیارهای مناسب ارزیابی پرتفوی سرمایه‌‌گذاری متشکل از ابزارهای مالی اسلامی؛
3- عدم کفایت حجم بازار اولیه و در نتیجه کمتر بودن رونق بازار ثانویه در مقایسه با سایر بازارهای مالی جهان؛
4- عدم اطلاع کافی بازارها و سرمایه‌‌گذاران غربی از تنوع و ویژگی‌‌های ابزارهای مالی اسلامی؛
5- زیرساخت‌های لازم برای توسعه بازار صکوک؛
6- استاندارد کردن دارایی‌هایی که می‌تواند در این فرآیند مورد استفاده قرار بگیرد؛
7- استاندارد کردن فرآیند ارزیابی قیمت‌گذاری این دارایی‌ها؛
8- تسهیل امور مربوط به رتبه‌بندی اوراق؛
9- تسهیل فرآیند ارزیابی و تایید شرعی ساختار اوراق صکوک؛
10- استاندارد کردن فرآیند انتشار و عرضه اوراق؛

نتیجه گیری
صکوک ابزاری جدید، آزمون شده و مناسب برای فرآیند تامین مالی اسلامی است. با توجه به رونق استفاده از این ابزار در سایر کشورهای اسلامی و بویژه در کشورهای همسایه ایران، انتشار صکوک می‌تواند روشی مناسب برای تامین مالی باشد. با توجه به تحریم‌های مالی و اقتصادی و محدودیت‌های نهادها و شرکت‌های ایرانی برای دسترسی به بازار سرمایه بین‌المللی، ایجاد و توسعه این ابزار باید از اولویت‌های اصلی دولت و نهادهای تصمیم‌گیرنده باشد.
برخی از انواع اوراق صکوک که در کمیته تخصصی فقهی بورس مورد بررسی قرار گرفته‌اند، دارای مشکلات فقهی نبوده و استفاده از آنها بنا به شریعت مجاز است.
با توجه به آنچه که شرح داده شد، می‌توان گفت برنامه‌ریزی و ایجاد بسترهای استفاده از صکوک به عنوان نوآوری صورت گرفته در زمینه تامین مالی اسلامی(Islamic Finance)، ضروری است.

بخش دوم:
حجم سرمایه‌گذاری صورت گرفته در این اوراق بسیار قابل‌توجه است. برای بیان این موضوع می‌توان به گزارش بانک توسعه اسلامی اشاره نمود. به گفته «عبدالعزیز هینانی» مدیرعامل بانک توسعه اسلامی، این نهاد در نظر دارد تا اوراق 5، 7 و 10 ساله با ارزش یک میلیارد دلار در سال جاری در کشورهای عضو منتشر نماید (IDB، 2010). در قسمت دوم این مقاله، سعی بر آن است که میزان بهره‌گیری از این اوراق را توسط کشورهای اسلامی بررسی نماییم و نگاه کلی از وضعیت این ابزار مالی در سایر کشورها بیان داریم و سپس وضعیت این اوراق را در موردایران بررسی قرار دهیم.
مقدمه
اولین صکوک جهانی توسط مالزی در دسامبر 2001 میلادی منتشر شده است. این اوراق اولین اوراق منطبق بر شریعت اسلام نیست. البته پیش از انتشار اوراق صکوک توسط دولت مالزی، دولت بحرین در حوزه کشورهای خلیج فارس در 13 ژوئن سال 2001، اسناد دولتی مطابق با قوانین اسلامی منتشر کرد. ارزش این اسناد 25 میلیون دلار آمریکا، به شکل اوراق سه ماهه و با عنوان اوراق بهادار «صکوک سلم» بود. به هر حال می‌توان کشور مالزی را پیشرو انتشار اوراق بهادار اسلامی با نام صکوک دانست. در سوم جولای سال 2002، دولت مالزی اقدام به انتشار گواهی امین (Trust - Certificate) به مبلغ 600 میلیون دلار نمود که دارای سررسید پنج ساله بود و هر یک از این گواهی‌های امین بیانگر مالکیت مشاع دارایی‌های امین است که مبتنی بر قطعات زمین معین شده‌ای بود. وجوه حاصل از انتشار این اوراق به منظور ساخت بیمارستان سلایانگ، بیمارستان Tenuku Ampuan Rahimah، یک اداره دولتی و یک مجتمع دولتی به کار گرفته شد.
برای رفع مشکل فقهی صکوک و مبتنی بودن آنها بر شریعت اسلام، یکی از شروط لازم برای انتشار صکوک، مدنظر داشتن این نکته است که سود حاصل از سرمایه‌گذاری در این اوراق نباید مبتنی بر ربا باشد. بنابراین صکوک معمولا به پشتوانه دارایی‌های فیزیکی منتشر می‌گردد.
صکوک بین‌المللی مالزی
اولین ابزار مالیه اسلامی که در سطح بین‌المللی منتشر گردید، صکوک بین‌المللی مالزی است. صکوک بین‌المللی مالزی بود که نخستین بار به ارزش 600 میلیون دلار در سال 2002 منتشر شد. هدفگذاری آن نه تنها سرمایه‌گذاران اسلامی شرق آسیا، بلکه سرمایه‌گذاران سنتی در اروپا، آسیا و آمریکا نیز بود. این اوراق، در بورس اوراق بهادار لوکزامبورگ نیز پذیرفته شد.
صکوک مالزی نخستین بار با لحاظ موازین شرعی توسط کمیته نظارتی بازار مالی بین‌المللی اسلامی منتشر شد. 51 درصد از این اوراق در خاورمیانه و 30 درصد به سرمایه‌گذاران آسیایی در آسیا فروخته شد. تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران خاورمیانه، در این بازار مشارکت کرده و برای رشد بازار سرمایه و افزایش همکاری‌های کشورهای اسلامی از طریق ابزارهای مالی قابل پذیرش جهانی، تلاش کردند.
از دیگر اوراق بهاداری که در قالب اوراق قرضه اسلامی در سطح بین‌المللی منتشر گردید، می‌توان به صکوکی که به ارزش 150 میلیون دلار در بورس بین‌المللی لابوان پذیرفته شد، اشاره نمود.مالزی تا اواخر سال 2010 میلادی بزرگ‌ترین ناشر صکوک باقی می‌ماند و از این میان 6/64 درصد سهم بازار این اوراق را دارا خواهد بود. (MIFC، 2010) اوراق صکوک در این کشور به ارزهای سایر کشورها نیز منتشر می‌گردد و از این‌رو بازار سرمایه این کشور به بازار اسلامی چند ارزی بین‌المللی تبدیل شده است. صکوکی که به ارزهای خارجی منتشر شده‌اند از طریق دولت مرکزی مالزی، شرکت Nomura Holdings Inc و شرکت Khazanah Nasional Bhd در هشت ماهه اول سال 2010 منتشر شده‌اند. در سال 2010 معادل 15 صکوک جدید در بورس مالزی منتشر شده است که بالغ بر 5/70 میلیارد رینگیت (واحد پول مالزی) بوده است.

(وزارت دارایی مالزی، 2010-2011) همچنین این کشور در ماه ژوئن سال 2010 بزرگ‌ترین انتشار صکوک در جهان را به ارزش 25/1 میلیارد دلار معادل 86/3 رینگیت مالزی صورت داده است که دارای بازدهی 928/3 درصد است.

صکوک دولت بحرین
کشور بحرین از اسناد دولتی کوتاه‌مدت به نام «سلم» جهت تامین مالی بهره جسته است. این اوراق دارای سررسید 91 روزه هستند که به پشتوانه آلومینیوم منتشر شده‌اند. مکانیزم فرآیندی این اوراق بدین صورت است که دولت بحرین به جای پرداخت فوری، تعهد می‌کند تا در تاریخ معینی در آینده، مقدار خاصی آلومینیوم عرضه نماید.

از جمله ابزارهای مالی دیگر که در این کشور مورد استفاده قرار گرفته است، صکوک اجاره است. این اوراق هم در سطح کشور بحرین و هم در سطح خاورمیانه منتشر شده است. جدول ذیل میزان انتشار این اوراق را نشان می‌دهد.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که صکوک سلم و صکوک اجاره از پرکاربردترین ابزارهای مالیه اسلامی در کشور بحرین هستند و این کشور توانسته است علاوه‌بر جذب منابع داخلی از منابع خارجی نیز بهره‌مند شود.
گواهی امین بانک توسعه اسلامی
بانک توسعه اسلامی در سال 2003، در حدود 400 میلیون دلار صکوک اسلامی را توسط STSL منتشر کرد. شرکت اسلامی توسعه بخش خصوصی، با خرید دارایی از بانک توسعه اسلامی و فروش آن به قیمت ارزش خالص دارایی(NAV) به STSL نقش واسطه یا SPV را ایفا نمود. این اوراق بهادار از نظر ناشر، تضمین‌کننده و ساختار ابداعی آن، ترکیبی از تبدیل به اوراق بهادار کردن قراردادهای اجاره، مرابحه و استصناع است که از آن میان حداقل 51 درصد آن اجاره دارایی‌ها است. دارندگان این گواهی‌ها، سود تقسیم‌شده را به صورت ادواری دریافت می‌کنند. شرکت Citigroup Global Machetes به عنوان بازارساز، برای این اوراق که با رتبه AAA، S&P و AA توسط موسسه Fitch رتبه‌بندی شده‌اند، فعالیت می‌کند.

صکوک بین‌المللی قطر
دولت قطر در سال 2003 اقدام به انتشار 700 میلیون دلار صکوک کرد که سررسید آن، سال 2010 بود. صکوک بین‌المللی قطر به عنوان یک ابزار مالی خاص در قطر به‌وجود آمد. این نخستین تجربه قطر در انتشار اوراق قرضه اسلامی بین‌المللی است که دولت آن را عرضه کرد. موسسه S&P این اوراق را با رتبه +A رتبه‌بندی کرده و HSBC بازارسازی آن‌را به عهده دارد.
صکوک بین‌المللی اردن
دولت اردن در نظر دارد تا صکوک 5 ساله‌ای به ارزش 750 میلیون دلار در سال2010-2011 منتشر کند. برنامه این دولت مبنی بر انتشار این اوراق با نرخ بهره 875/3 درصد با نرخ ثابت است که به صورت هر شش ماه یک بار سود آن پرداخت می‌شود. انتشار این اوراق توسط ائتلافی از بانک‌های بین‌المللی JP Morgan، Credit Suisse، HSBC و Arab Bank انجام خواهد شد. (وزارت اقتصاد اردن، 2010)

رتبه‌بندی صکوک منتشر شده
رتبه‌بندی اعتباری عبارت است از ارزیابی احتمال عدم پرداخت به موقع تعهدات مالی ناشر اوراق بهادار. به عبارت دیگر موسسات رتبه‌بندی احتمال نکول یک ناشر را در ایفای تعهدات مالی مربوط به یک بدهی خاص یا اوراق بهادار بررسی می‌کنند. معتبرترین شرکت‌های رتبه‌بندی عبارتند از؛ Moody`s، Standard & Poors و Fitch. رتبه‌بندی اعتباری در تعیین میزان سود اوراق بهادار نقش بسزایی دارد و طبق دسته‌بندی‌هایی که توسط موسسات صورت می‌گیرد، هر موسسه، نهاد و یا کشوری که نظر دارد تا اوراق بهاداری را در سطح بین‌المللی منتشر نماید، با توجه به ریسک‌هایی که با آنها مواجه است، از جمله ریسک کشور، در یک طبقه خاص قرار می‌گیرد. برخی از اوراق صکوک نیز که در سطح بین‌المللی منتشر شده‌اند، رتبه‌بندی شده و با توجه به رتبه‌ای که کسب کرده‌اند، نرخ بهره اوراق آنها تعیین شده است.
وضعیت صکوک در ایران
همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، تاکنون تنها فعالیت صورت گرفته در ایران در مورد استفاده از صکوک، بررسی فقهی در مورد 6 نوع از صکوک توسط کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار است. صکوک اجاره، مرابحه، رهنی، استصناع، مضاربه و جعاله؛ از بین اوراق تنها استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه معمول است. در یک تقسیم‌بندی می‌توان صکوک را به دو گروه ابزار حقوق صاحبان سهام و ابزار بدهی تقسیم نمود. صکوک اجاره، سلم، استصناع و مرابحه زیر مجموعه ابزار بدهی و صکوک مشارکت و مضاربه زیرمجموعه ابزار حقوق صاحبان سهام قرار می‌گیرند. در سال 1387 اعلام شد که انتشار این اوراق پس از رفع موانع مالیاتی آن، آغاز خواهد شد. اما چنین نشد در حالی که حجم انتشار صکوک در سال‌های اخیر و بویژه در کشورهای همجوار عربی از رشد بسزایی برخوردار بوده است. کشورهایی نظیر بحرین، مالزی و قطر از پیشروان انتشار این اوراق هستند. هرچند باید این نکته را ذکر کرد که رشد استفاده از صکوک در چند سال اخیر به دلیل شرایط اقتصادی جهان با نوسان روبه‌رو بوده است، اما برآیند حرکت کلی استفاده از این اوراق رو به رشد بوده است. (شورای همکاری خلیج فارس، 2009)
ارجاعات بخش اول
1- پهلوان، حمید و روح‌الله رضوی، اوراق صکوک: تعریف، انواع و ساختار. گزارش پژوهشی مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی وابسته به بورس اوراق بهادار تهران. 1386.
2- نجفی، مهدی «بررسی فرآیند تامین مالی از طریق انتشار اوراق صکوک»؛ ماهنامه بورس؛ آبان 1385.
3- پهلوان حمید (1386)؛ « بازار صکوک» ماهنامه بورس؛ فروردین 1386.
4- سروش، ابوذر، بررسی اوراق صکوک اجاره، مجله بورس، شماره 65.
5- مصوبات کمیته فقهی بورس اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار، http://www.rdis.ir
6- فطرس، محمد حسن و حسین محمودی، «صکوک، ابزاری مناسب برای جانشینی اوراق قرضه»، همایش اقتصاد اسلامی و توسعه، 1387.
7- Kahf, Monzer, «SUKUK: PRINCIPLES, STRUCTURE & PERFORMANCE”, 23-25 October 2007, available at:http://irfinance.ir/data/Conferences/islamic-finance/sukuk.pdf
8-Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions)AAOIFI(; Available at: www.aaoifi.com
*([email protected])
**([email protected])
ارجاعات بخش دوم
1- فطرس، محمد حسن و حسین محمودی؛ صکوک، ابزاری مناسب برای جانشینی اوراق قرضه.
2- پهلوان، حمید و سید روح‌ا... رضوی، اوراق صکوک: تعریف، انواع و ساختار، مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی.
3- Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions)AAOIFI)
4- Finance Ministery of Jordan, Mohammad Abu Hammour(Finance Minister), Nov 9, 2010.
5- Gulf Cooperation Council, 2009, http://gccgolf.com/
6- Kahf, Monzer, «SUKUK: PRINCIPLES, STRUCTURE & PERFORMANCE”, 23-25 October 2007.
7- Malaysian Reserve, daily business/finance newspaper, Mondays, edited by Habhajan Sing, 18 September 2010.
8- Ministry of Finance in the Economic, Report for 2010/2011.
9- Siti Radziah Hamzah,International, Islamic Finance Centre (MIFC). 2010
10- The Saudi Gazette 2010, 25 August, The Islamic Development Bank (IDB).
11- http://islamicfinanceasia.blogspot.com/2010/10/msia-is-largest-2010-sukuk-issuer-in.html
12- http://www.btimes.com.my/Current_News/BTIMES/articles/idbb/Article/
13- http://www.lmcbahrain.com/global-table.asp
http://www.researchrecap.com/index.php/2008/02/27/oil-wealth-fueling-boom-in-islamic-finance/

*([email protected])
**([email protected])

منبع:	دنیای اقتصاد	تاریخ انتشار:	1389-09-02
نویسنده:	تهیه و تنظیم: سید محسن موسوی ، میثم‌هاشم‌خانی	مترجم:
چکیده:
همزمان با گسترش بازارهای مالی اسلامی، طیف وسیعی از ابزارهای مالی منطبق با قوانین و مقررات اسلامی نیز طراحی شد که یکی از رایج‌ترین آنها، صکوک (Sukuk) نام دارد.
کلیاتی پیرامون «صکوک» بررسی وضعیت صکوک در کشورهای جهان تهیه و تنظیم: سید محسن موسوی، میثم‌هاشم‌خانی بخش اول همزمان با گسترش بازارهای مالی اسلامی، طیف وسیعی از ابزارهای مالی منطبق با قوانین و مقررات اسلامی نیز طراحی شد که یکی از رایج‌ترین آنها، صکوک (Sukuk) نام دارد. اوراق صکوک می‌تواند به عنوان روش تامین مالی مناسبی برای نهادهای دولتی و نیز شرکت‌های خصوصی مورد استفاده قرار گیرد. متاسفانه به‌رغم گسترش سریع استفاده از انواع صکوک در کشورهای اسلامی، این ابزار مالی تا به امروز در ایران مورد استفاده قرار نگرفته است. مقاله پیش رو می‌کوشد تا با ارائه کلیاتی در مورد انواع صکوک، در راستای افزایش آشنایی مخاطبان ایرانی با این ابزار مالی گام بردارد. مقدمه صکوک، نوعی از اوراق بهادار اسلامی است و ابزاری مناسب به عنوان جایگزین اوراق قرضه محسوب می‌شود. این اوراق با درگیر کردن یک دارایی مشخص فیزیکی و به میان آوردن قراردادهایی مانند اجاره و مضاربه منطبق با قانون بانکداری بدون ربا است. صکوک جمع کلمه عربی صک می‌باشد که آن هم معرب واژه چک در زبان فارسی است. در عرف زبان عربی این واژه، حواله، انواع سفته، سند و هر آنچه را که تعهد یا اقراری از آن برداشت شود در بر می‌گیرد. واژه‌های صک‌الوکاله به معنای وکالت‌نامه و صک‌الکفاله به معنای کفالت‌نامه نیز در زبان عربی رواج یافته است. تعریف «سازمان حسابداری و حسابرسی نهادهای مالی اسلامی» (AAOIFI) از صکوک عبارت است از: «گواهی‌هایی با ارزش اسمی یکسان که پس از اتمام عملیات پذیره‌نویسی، بیانگر پرداخت مبلغ اسمی مندرج در آن توسط خریدار به ناشر است و دارنده آن مالک یک یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها، منافع حاصل از دارایی و یا ذی‌نفع یک پروژه یا یک فعالیت سرمایه‌گذاری خاص می‌شود.» در فرآیند انتشار اوراق صکوک یک دارایی ملموس مورد معامله قرار می‌گیرد که این معامله می‌تواند بر اساس یکی از عقود اسلامی باشد. سازمان حسابداری و حسابرسی موسسه‌های مالی اسلامی، با در نظر گرفتن عقود اسلامی، استانداردهایی را برای 14 نوع صکوک تعریف کرده است که با توجه به شرایط و نیاز مالی از تنوع لازم برخوردار است و از اوراق با سود ثابت تا متغیر را شامل می‌شود. حجم انتشار صکوک در جهان حدود 1100 میلیارد دلار می‌باشد که بخش عمده آن در بخش‌هایی از آسیا و کشورهای عضو «شورای همکاری خلیج فارس» متمرکز شده است. البته در سال‌های اخیر، کشورهای خارج از محدوده آسیا و کشورهای عضو «شورای همکاری خلیج فارس» نیز فعالیت خود را در زمینه انتشار صکوک آغاز کرده‌اند و به عنوان مثال می‌توان به انتشار انواع صکوک در کشورهای آلمان، انگلستان و ایالات‌متحده آمریکا اشاره نمود. نمودار شماره 1، نحوه توزیع انواع صکوک را نشان می‌دهد. در این نمودار مشاهده می‌شود که صکوک اجاره، صکوک مشارکت و صکوک مضاربه، پرکاربردترین انواع صکوک محسوب می‌شوند. همچنین نمودار شماره 2، به توزیع صکوک در میان کشورهای اسلامی می‌پردازد. براساس این نمودار، می‌توان مشاهده کرد که کشورهای مالزی و امارات‌متحده عربی، پیشروترین کشورهای اسلامی در زمینه انتشار انواع صکوک محسوب می‌شوند. سرانجام در نمودار شماره 3، روند انتشار صکوک در سطح دنیا (به صورت تجمعی) بررسی شده است. در این نمودار می‌توان روند رشد سریع انتشار صکوک را مشاهده نمود: مجموع ارزش صکوک منتشرشده از سال 2004 تا به امروز تقریبا 20 برابر شده و از حدود 10 میلیارد دلار به حدود 200 میلیارد دلار رسیده است. اوراق صکوک نه تنها ابزاری برای تامین مالی پروژه‌ها منطبق بر فقه اسلامی هستند، بلکه دارای قابلیت رقابت در سرمایه‌گذاری به دلیل تطابق آن با استانداردهای بین‌المللی به خصوص در جوامع مسلمان است. علاوه‌‌بر این، تنوع اوراق صکوک، امکان مدیریت ریسک و مدیریت دارایی را به فعالان بازار مالی می‌دهد. یکی دیگر از مزایای این اوراق قابلیت نقدشوندگی به دلیل وجود بازار ثانویه آن می‌باشد که عامل مهمی در جهت کاهش هزینه‌های انتشار محسوب می‌شود. تاریخچه صکوک ایده اولیه انتشار اوراق قرضه اسلامی به دهه 1980 بر می‌گردد. در آن زمان تلاش‌های زیادی توسط بانک‌های اسلامی جهت غلبه بر مساله نقدینگی صورت گرفت. در جولای 1983 بانک مرکزی مالزی به عنوان پیشگام در این زمینه، از اوراق بهادار دولتی یا اسناد خزانه که بهره پرداخت می‌کردند استفاده نکرد و به جای آن از اوراق بدون ‌بهره به نام «گواهی سرمایه‌گذاری دولتی» استفاده نمود. این اوراق نرخ بهره از پیش تعیین شده نداشتند، بلکه نرخ بازدهی آنها توسط دولت و به تشخیص آن اعلام می‌شد. نرخ سود از رابطه ثابتی تبعیت نمی‌کرد و بیشتر بر ملاحظات کیفی طرح تاکید می‌شد. برای تعیین نرخ بازدهی، معیارهای مختلفی مانند شرایط کلان اقتصادی، نرخ تورم و نرخ بازدهی سایر اوراق بهادار مشابه مورد توجه قرار داشت؛ بدین ترتیب شبه ربوی بودن سود به ظاهر بر طرف می‌شد و افراد مسلمان اقدام به خرید این اوراق می‌نمودند. (پهلوان، 1386) در دهه 1990 همزمان با گسترش ساختارهای مختلف معاملات مالی توسط بانک‌های اسلامی ایده استفاده از ابزارهای مالی اسلامی نیز تقویت شد. به دنبال آن متخصصان مالی در کنار علمای دینی اقدام به مطالعه راهکارهای مناسب نمودند. ایده انتشار صکوک اجاره برای نخستین بار توسط «منذر کهف» در مقاله معروف وی با عنوان «استفاده از اوراق اجاره دارایی برای پوشش شکاف بودجه» در سال 1997 مطرح شد و پس از بررسی جزئیات عملیاتی، انتشار این اوراق آغاز شد. پس از استقبال سرمایه‌گذاران در سراسر جهان از اوراق صکوک، سازمان بورس و اوراق بهادار ایران نیز مطالعاتی را به منظور استفاده از این ابزار مالی آغاز کرد و در نهایت در اواخر سال 1386 مصوبه ابزار مالی اوراق «صکوک اجاره» و ضوابط آن توسط شورای عالی بورس به تصویب رسید. بر اساس این مصوبه تعاریف، ارکان و ضوابط انتشار اوراق صکوک اجاره مشخص شده است. انواع صکوک «سازمان حسابرسی و بازرسی نهادهای مالی اسلامی» در استاندارد شریعت شماره 17 خود، انواع مختلفی برای صکوک سرمایه‌گذاری (Investment Sukuk) ارائه می‌دهد که در جدول شماره 1 ذکر شده است. (پهلوان و رضوی، 1386) از بین 14 نوع صکوکی که در جدول شماره 1 به آنها اشاره شده، عمدتا استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه معمول است. از سوی دیگر می‌توان اوراق صکوک را بر حسب نوع ناشر به دو نوع تقسیم کرد: صکوک دولتی: بر اساس آمار حجم صکوک دولتی منتشره از سال 2002 تا 2006 بیش از 6.6 میلیارد دلار بوده است. این اوراق صکوک توسط دولت‌های بحرین، مالزی، پاکستان، قطر و آلمان منتشر شده است. تمامی این اوراق صکوک دولتی توسط موسسات رتبه‌بندی اعتباری رتبه‌بندی شده‌اند. البته دولت بحرین برای رتبه‌‌بندی اولین سری اوراق صکوک منتشره خود اقدامی نکرد، زیرا عرضه اوراق در سطح داخلی انجام شد. مالزی اولین کشوری بود که توانست صکوک جهانی با رتبه‌بندی بین‌المللی به نام «صکوک اجاره جهانی» را طراحی و منتشر کند. صکوک شرکتی: حجم اوراق صکوک منتشره توسط شرکت‌ها تا پایان سال 2006 بیش از 47 میلیارد دلار بوده است. در پایان همین سال تعداد صکوک منتشره به 77 عدد رسید و ارزش کل صکوک منتشره به بیش از 53 میلیارد دلار رسید. جدول شماره 2 میزان انتشار صکوک را به تفکیک نشان می‌دهد. (سروش، 1389) نکته جالب توجه، استقبال گسترده شرکت‌ها برای تامین مالی از طریق انتشار صکوک است؛ به نحوی که در سال‌های مختلف، همواره میزان انتشار صکوک شرکتی بسیار بالاتر از صکوک دولتی قرار داشته است (بین 5 تا 10 برابر) انواع اوراق بهادار اسلامی از دیدگاه کمیته تخصصی فقهی بورس اوراق بهادار تهران امروزه اندیشمندان مالی اسلامی با استفاده از عقود اسلامی و ظرفیت‌های علم فقه، توانسته‌اند متناسب با نیازهای مالی جوامع اسلامی گونه‌های مختلفی از اوراق بهادار اسلامی طراحی کنند. که به سه گروه عمده ابزارهای مالی غیر انتفاعی جهت تامین مالی اهداف خیرخواهانه، ابزارهای مالی انتفاعی با سود معین برای سرمایه‌گذاران ریسک گریز و ابزارهای مالی انتفاعی با سود انتظاری برای سرمایه‌گذاران ریسک‌پذیر تقسیم می‌شوند. کمیته فقهی متناسب با نیازهای بازار سرمایه ایران برخی از این ابزارهای مالی را مورد بررسی فقهی قرارداده و برخی را نیز در دستور کار دارد. اوراقی که تا به امروز در کمیته بررسی و به تصویب رسیده‌اند عبارتند از: اوراق اجاره: اوراق اجاره، اوراق بهاداری است که براساس عقد اجاره منتشر می‌شود و نشان دهنده مالکیت مشاع دارندگان آن، در دارایی مبنای انتشار اوراق است که اجاره داده می‌شود. اوراق اجاره دارای انواعی است. اوراق مرابحه: از آنجا که اوراق مرابحه انواع مختلف دارد، نمی‌توان تعریف جامعی از این اوراق ارائه کرد؛ اما در نگاه عام می‌توان گفت: اوراق مرابحه، اوراق بهاداری هستند که دارندگان آنها به صورت مشاع مالک دارایی مالی (دینی) هستند که بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل خرید و فروش در بازار ثانوی می‌باشند. اوراق مرابحه نیز انواع مختلفی دارد بعد از توضیح هر یک از آنها، نظر کمیته فقهی ارائه می‌شود. اوراق رهنی: از منظر فقهی، اکثر تسهیلات اعطایی از طرف بانک‌های بدون ربا قابل تبدیل به اوراق بهادار هستند لکن از این میان تسهیلات فروش اقساطی و اجاره به شرط تملیک به دلایل زیر از اولویت برخوردارند: این تسهیلات دارای بازدهی ثابت و معین هستند و برای افراد ریسک‌گریز و برای تبدیل کردن دارایی‌های بانکی به اوراق بهادار شروع مناسبی به حساب می‌آیند. در این تسهیلات یا دارایی تا پرداخت آخرین اجاره بها در مالکیت بانک می‌ماند یا بانک می‌تواند معادل آن را به عنوان رهن دریافت نماید، بنابراین، این تسهیلات از کمترین ریسک برخوردارند. این تسهیلات دارای زمان‌بندی کاملا معلوم بوده بانک‌ها می‌توانند متناسب با شرایط بازار، بسته‌های مناسب تسهیلات را از جهت سررسید انتخاب و به بازار عرضه کنند. اوراق استصناع: وزارتخانه‌ها، شهرداری‌ها، شرکت‌های دولتی و خصوصی که درصدد احداث یا توسعه پروژه خاصی چون احداث مسکن به صورت انبوه هستند و اعتبار مالی لازم برای انجام آن را به صورت نقد ندارند، می‌توانند با استفاده از اوراق بهادار استصناع، به احداث پروژه اقدام کنند و قیمت آن را طبق زمان‌بندی معینی از محل بودجه سالانه یا از طریق واگذاری واحدهای ساخته شده به تدریج بپردازند. قرارداد استصناع به معنای سفارش ساخت است و در اصطلاح فقهی و حقوقی، قراردادی «صنع» است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد، در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل کالا یا طرح مشخصی را در زمان معین نسبت به طرف دیگر به عهده می‌گیرد. اوراق مضاربه: اوراق مضاربه اوراق بهاداری است که براساس عقد مضاربه طراحی می‌شود. ناشر اوراق مضاربه با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان اوراق را جمع‌آوری کرده به عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار می‌دهد، بانی در فعالیت اقتصادی سودآور (بازرگانی) به کار می‌گیرد و در پایان هر معامله یا پایان هر دوره مالی سود حاصله را براساس نسبت‌هایی که روی اوراق نوشته شده، میان خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کند. دارندگان اوراق نقش مالک و بانی نقش عامل قرارداد مضاربه را دارند. اوراق مضاربه را می‌توان با کاربری‌های مختلف طراحی کرد. اوراق جعاله: اوراق جعاله، اوراق مالکیت مشاع دارایی (کار، خدمت یا کالایی) است که براساس قرارداد جعاله تعهد انجام و تحویل شده است. بعد از پایان عمل (موضوع قرارداد جعاله)، صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه عمل خواهند بود. نتیجه عمل ممکن است خدمت یا دارایی فیزیکی باشد. اوراق جعاله کاربردهای متنوع دارد. ریسک‌‌‌‌های مرتبط با اوراق صکوک ریسک مربوط به اوراق صکوک را به طرق مختلفی می‌توان دسته‌بندی کرد. مهم‌ترین ریسک‌هایی که دارندگان اوراق صکوک با آن مواجه هستند را می‌توان به صورت زیر بیان کرد: ریسک از بین رفتن دارایی‌ها: چنانچه به دارایی مورد اجاره در فرآیند انتشار اوراق صکوک به هر دلیل خسارتی وارد آید، آنگاه از ارزش آن دارایی کاسته شده و در نتیجه دارندگان صکوک متضرر می‌شوند. البته این ریسک را می‌توان از طریق بیمه کردن دارایی‌ها به طور کامل حذف کرد. ریسک نرخ سود: مبلغ اجاره بها معمولا ثابت تعیین می‌شود و دارندگان اوراق صکوک در هر دوره اجاره بهای ثابتی را دریافت می‌کنند؛ بنابراین چنانچه نرخ سود متداول در بازار افزایش یابد آنگاه آنها در مقایسه با نرخ سود بازار، سود کمتری را دریافت می‌کنند. ریسک کاهش قیمت دارایی: چنانچه ارزش دارایی‌ها در تاریخ سررسید (پایان مدت اجاره) به هر دلیل کاهش یابد، آنگاه دارندگان اوراق صکوک با زیان سرمایه‌ای مواجه می‌شوند. البته این ریسک را می‌توان از طریق اعطای اختیار فروش(Put Option) به دارندگان اوراق صکوک حذف کرد زیرا در این صورت آنها می‌توانند با اعمال(Exercise) اختیار فروش خود، اوراق صکوک را به قیمت مندرج در برگه اختیار فروش به شرکت با مقصد خاص یا بانی بفروشند. مزایا و محدودیت‌‌های اوراق صکوک برخی از مزایای انتشار اوراق صکوک را می‌توان به شرح زیر بیان کرد: 1- صکوک، نقدینگی شرکت مالک دارایی (بانی) را افزایش می‌دهد؛ 2- دارایی‌هایی که نقدینگی پایینی دارند یا غیرنقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جایگزین آن می‌شود؛ 3- با اینکه قسمتی از دارایی‌ها از شرکت بانی (مالک دارایی) جدا می‌شود، اما با این حال باز هم بانی می‌تواند از دارایی‌ها استفاده کند؛ 4- از آنجا که صکوک با پشتوانه دارایی منتشر می‌شود لذا دارای ریسک کمتری است و هزینه تامین مالی را نیز کاهش می‌دهد. یک راه دیگر کاهش هزینه تامین مالی استفاده از افزایش اعتبار(Credit Enhancing) است؛ 5- صکوک با فراهم کردن امکان تبدیل دارایی‌ها به اوراق بهادار به توسعه بازار سرمایه کمک می‌کند؛ 6- چنانچه برای دادوستد اوراق صکوک یک بازار ثانویه فراهم شود، آنگاه قابلیت نقد شوندگی این اوراق هم افزایش می‌یابد. برخی از محدودیت‌های موجود در انتشار اوراق صکوک را می‌توان به شرح زیر بیان کرد: 1- فقدان بازارگردان و در نتیجه، کاهش نقدشوندگی بازار ثانویه؛ 2- فقدان معیارهای مناسب ارزیابی پرتفوی سرمایه‌‌گذاری متشکل از ابزارهای مالی اسلامی؛ 3- عدم کفایت حجم بازار اولیه و در نتیجه کمتر بودن رونق بازار ثانویه در مقایسه با سایر بازارهای مالی جهان؛ 4- عدم اطلاع کافی بازارها و سرمایه‌‌گذاران غربی از تنوع و ویژگی‌‌های ابزارهای مالی اسلامی؛ 5- زیرساخت‌های لازم برای توسعه بازار صکوک؛ 6- استاندارد کردن دارایی‌هایی که می‌تواند در این فرآیند مورد استفاده قرار بگیرد؛ 7- استاندارد کردن فرآیند ارزیابی قیمت‌گذاری این دارایی‌ها؛ 8- تسهیل امور مربوط به رتبه‌بندی اوراق؛ 9- تسهیل فرآیند ارزیابی و تایید شرعی ساختار اوراق صکوک؛ 10- استاندارد کردن فرآیند انتشار و عرضه اوراق؛ نتیجه گیری صکوک ابزاری جدید، آزمون شده و مناسب برای فرآیند تامین مالی اسلامی است. با توجه به رونق استفاده از این ابزار در سایر کشورهای اسلامی و بویژه در کشورهای همسایه ایران، انتشار صکوک می‌تواند روشی مناسب برای تامین مالی باشد. با توجه به تحریم‌های مالی و اقتصادی و محدودیت‌های نهادها و شرکت‌های ایرانی برای دسترسی به بازار سرمایه بین‌المللی، ایجاد و توسعه این ابزار باید از اولویت‌های اصلی دولت و نهادهای تصمیم‌گیرنده باشد. برخی از انواع اوراق صکوک که در کمیته تخصصی فقهی بورس مورد بررسی قرار گرفته‌اند، دارای مشکلات فقهی نبوده و استفاده از آنها بنا به شریعت مجاز است. با توجه به آنچه که شرح داده شد، می‌توان گفت برنامه‌ریزی و ایجاد بسترهای استفاده از صکوک به عنوان نوآوری صورت گرفته در زمینه تامین مالی اسلامی(Islamic Finance)، ضروری است. بخش دوم: حجم سرمایه‌گذاری صورت گرفته در این اوراق بسیار قابل‌توجه است. برای بیان این موضوع می‌توان به گزارش بانک توسعه اسلامی اشاره نمود. به گفته «عبدالعزیز هینانی» مدیرعامل بانک توسعه اسلامی، این نهاد در نظر دارد تا اوراق 5، 7 و 10 ساله با ارزش یک میلیارد دلار در سال جاری در کشورهای عضو منتشر نماید (IDB، 2010). در قسمت دوم این مقاله، سعی بر آن است که میزان بهره‌گیری از این اوراق را توسط کشورهای اسلامی بررسی نماییم و نگاه کلی از وضعیت این ابزار مالی در سایر کشورها بیان داریم و سپس وضعیت این اوراق را در موردایران بررسی قرار دهیم. مقدمه اولین صکوک جهانی توسط مالزی در دسامبر 2001 میلادی منتشر شده است. این اوراق اولین اوراق منطبق بر شریعت اسلام نیست. البته پیش از انتشار اوراق صکوک توسط دولت مالزی، دولت بحرین در حوزه کشورهای خلیج فارس در 13 ژوئن سال 2001، اسناد دولتی مطابق با قوانین اسلامی منتشر کرد. ارزش این اسناد 25 میلیون دلار آمریکا، به شکل اوراق سه ماهه و با عنوان اوراق بهادار «صکوک سلم» بود. به هر حال می‌توان کشور مالزی را پیشرو انتشار اوراق بهادار اسلامی با نام صکوک دانست. در سوم جولای سال 2002، دولت مالزی اقدام به انتشار گواهی امین (Trust - Certificate) به مبلغ 600 میلیون دلار نمود که دارای سررسید پنج ساله بود و هر یک از این گواهی‌های امین بیانگر مالکیت مشاع دارایی‌های امین است که مبتنی بر قطعات زمین معین شده‌ای بود. وجوه حاصل از انتشار این اوراق به منظور ساخت بیمارستان سلایانگ، بیمارستان Tenuku Ampuan Rahimah، یک اداره دولتی و یک مجتمع دولتی به کار گرفته شد. برای رفع مشکل فقهی صکوک و مبتنی بودن آنها بر شریعت اسلام، یکی از شروط لازم برای انتشار صکوک، مدنظر داشتن این نکته است که سود حاصل از سرمایه‌گذاری در این اوراق نباید مبتنی بر ربا باشد. بنابراین صکوک معمولا به پشتوانه دارایی‌های فیزیکی منتشر می‌گردد. صکوک بین‌المللی مالزی اولین ابزار مالیه اسلامی که در سطح بین‌المللی منتشر گردید، صکوک بین‌المللی مالزی است. صکوک بین‌المللی مالزی بود که نخستین بار به ارزش 600 میلیون دلار در سال 2002 منتشر شد. هدفگذاری آن نه تنها سرمایه‌گذاران اسلامی شرق آسیا، بلکه سرمایه‌گذاران سنتی در اروپا، آسیا و آمریکا نیز بود. این اوراق، در بورس اوراق بهادار لوکزامبورگ نیز پذیرفته شد. صکوک مالزی نخستین بار با لحاظ موازین شرعی توسط کمیته نظارتی بازار مالی بین‌المللی اسلامی منتشر شد. 51 درصد از این اوراق در خاورمیانه و 30 درصد به سرمایه‌گذاران آسیایی در آسیا فروخته شد. تعداد زیادی از سرمایه‌گذاران خاورمیانه، در این بازار مشارکت کرده و برای رشد بازار سرمایه و افزایش همکاری‌های کشورهای اسلامی از طریق ابزارهای مالی قابل پذیرش جهانی، تلاش کردند. از دیگر اوراق بهاداری که در قالب اوراق قرضه اسلامی در سطح بین‌المللی منتشر گردید، می‌توان به صکوکی که به ارزش 150 میلیون دلار در بورس بین‌المللی لابوان پذیرفته شد، اشاره نمود.مالزی تا اواخر سال 2010 میلادی بزرگ‌ترین ناشر صکوک باقی می‌ماند و از این میان 6/64 درصد سهم بازار این اوراق را دارا خواهد بود. (MIFC، 2010) اوراق صکوک در این کشور به ارزهای سایر کشورها نیز منتشر می‌گردد و از این‌رو بازار سرمایه این کشور به بازار اسلامی چند ارزی بین‌المللی تبدیل شده است. صکوکی که به ارزهای خارجی منتشر شده‌اند از طریق دولت مرکزی مالزی، شرکت Nomura Holdings Inc و شرکت Khazanah Nasional Bhd در هشت ماهه اول سال 2010 منتشر شده‌اند. در سال 2010 معادل 15 صکوک جدید در بورس مالزی منتشر شده است که بالغ بر 5/70 میلیارد رینگیت (واحد پول مالزی) بوده است. (وزارت دارایی مالزی، 2010-2011) همچنین این کشور در ماه ژوئن سال 2010 بزرگ‌ترین انتشار صکوک در جهان را به ارزش 25/1 میلیارد دلار معادل 86/3 رینگیت مالزی صورت داده است که دارای بازدهی 928/3 درصد است. صکوک دولت بحرین کشور بحرین از اسناد دولتی کوتاه‌مدت به نام «سلم» جهت تامین مالی بهره جسته است. این اوراق دارای سررسید 91 روزه هستند که به پشتوانه آلومینیوم منتشر شده‌اند. مکانیزم فرآیندی این اوراق بدین صورت است که دولت بحرین به جای پرداخت فوری، تعهد می‌کند تا در تاریخ معینی در آینده، مقدار خاصی آلومینیوم عرضه نماید. از جمله ابزارهای مالی دیگر که در این کشور مورد استفاده قرار گرفته است، صکوک اجاره است. این اوراق هم در سطح کشور بحرین و هم در سطح خاورمیانه منتشر شده است. جدول ذیل میزان انتشار این اوراق را نشان می‌دهد. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که صکوک سلم و صکوک اجاره از پرکاربردترین ابزارهای مالیه اسلامی در کشور بحرین هستند و این کشور توانسته است علاوه‌بر جذب منابع داخلی از منابع خارجی نیز بهره‌مند شود. گواهی امین بانک توسعه اسلامی بانک توسعه اسلامی در سال 2003، در حدود 400 میلیون دلار صکوک اسلامی را توسط STSL منتشر کرد. شرکت اسلامی توسعه بخش خصوصی، با خرید دارایی از بانک توسعه اسلامی و فروش آن به قیمت ارزش خالص دارایی(NAV) به STSL نقش واسطه یا SPV را ایفا نمود. این اوراق بهادار از نظر ناشر، تضمین‌کننده و ساختار ابداعی آن، ترکیبی از تبدیل به اوراق بهادار کردن قراردادهای اجاره، مرابحه و استصناع است که از آن میان حداقل 51 درصد آن اجاره دارایی‌ها است. دارندگان این گواهی‌ها، سود تقسیم‌شده را به صورت ادواری دریافت می‌کنند. شرکت Citigroup Global Machetes به عنوان بازارساز، برای این اوراق که با رتبه AAA، S&P و AA توسط موسسه Fitch رتبه‌بندی شده‌اند، فعالیت می‌کند. صکوک بین‌المللی قطر دولت قطر در سال 2003 اقدام به انتشار 700 میلیون دلار صکوک کرد که سررسید آن، سال 2010 بود. صکوک بین‌المللی قطر به عنوان یک ابزار مالی خاص در قطر به‌وجود آمد. این نخستین تجربه قطر در انتشار اوراق قرضه اسلامی بین‌المللی است که دولت آن را عرضه کرد. موسسه S&P این اوراق را با رتبه +A رتبه‌بندی کرده و HSBC بازارسازی آن‌را به عهده دارد. صکوک بین‌المللی اردن دولت اردن در نظر دارد تا صکوک 5 ساله‌ای به ارزش 750 میلیون دلار در سال2010-2011 منتشر کند. برنامه این دولت مبنی بر انتشار این اوراق با نرخ بهره 875/3 درصد با نرخ ثابت است که به صورت هر شش ماه یک بار سود آن پرداخت می‌شود. انتشار این اوراق توسط ائتلافی از بانک‌های بین‌المللی JP Morgan، Credit Suisse، HSBC و Arab Bank انجام خواهد شد. (وزارت اقتصاد اردن، 2010) رتبه‌بندی صکوک منتشر شده رتبه‌بندی اعتباری عبارت است از ارزیابی احتمال عدم پرداخت به موقع تعهدات مالی ناشر اوراق بهادار. به عبارت دیگر موسسات رتبه‌بندی احتمال نکول یک ناشر را در ایفای تعهدات مالی مربوط به یک بدهی خاص یا اوراق بهادار بررسی می‌کنند. معتبرترین شرکت‌های رتبه‌بندی عبارتند از؛ Moody`s، Standard & Poors و Fitch. رتبه‌بندی اعتباری در تعیین میزان سود اوراق بهادار نقش بسزایی دارد و طبق دسته‌بندی‌هایی که توسط موسسات صورت می‌گیرد، هر موسسه، نهاد و یا کشوری که نظر دارد تا اوراق بهاداری را در سطح بین‌المللی منتشر نماید، با توجه به ریسک‌هایی که با آنها مواجه است، از جمله ریسک کشور، در یک طبقه خاص قرار می‌گیرد. برخی از اوراق صکوک نیز که در سطح بین‌المللی منتشر شده‌اند، رتبه‌بندی شده و با توجه به رتبه‌ای که کسب کرده‌اند، نرخ بهره اوراق آنها تعیین شده است. وضعیت صکوک در ایران همانگونه که پیش‌تر اشاره شد، تاکنون تنها فعالیت صورت گرفته در ایران در مورد استفاده از صکوک، بررسی فقهی در مورد 6 نوع از صکوک توسط کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار است. صکوک اجاره، مرابحه، رهنی، استصناع، مضاربه و جعاله؛ از بین اوراق تنها استفاده از صکوک اجاره، سلم و استصناع و تا حدی صکوک مشارکت، مرابحه و مضاربه معمول است. در یک تقسیم‌بندی می‌توان صکوک را به دو گروه ابزار حقوق صاحبان سهام و ابزار بدهی تقسیم نمود. صکوک اجاره، سلم، استصناع و مرابحه زیر مجموعه ابزار بدهی و صکوک مشارکت و مضاربه زیرمجموعه ابزار حقوق صاحبان سهام قرار می‌گیرند. در سال 1387 اعلام شد که انتشار این اوراق پس از رفع موانع مالیاتی آن، آغاز خواهد شد. اما چنین نشد در حالی که حجم انتشار صکوک در سال‌های اخیر و بویژه در کشورهای همجوار عربی از رشد بسزایی برخوردار بوده است. کشورهایی نظیر بحرین، مالزی و قطر از پیشروان انتشار این اوراق هستند. هرچند باید این نکته را ذکر کرد که رشد استفاده از صکوک در چند سال اخیر به دلیل شرایط اقتصادی جهان با نوسان روبه‌رو بوده است، اما برآیند حرکت کلی استفاده از این اوراق رو به رشد بوده است. (شورای همکاری خلیج فارس، 2009) ارجاعات بخش اول 1- پهلوان، حمید و روح‌الله رضوی، اوراق صکوک: تعریف، انواع و ساختار. گزارش پژوهشی مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی وابسته به بورس اوراق بهادار تهران. 1386. 2- نجفی، مهدی «بررسی فرآیند تامین مالی از طریق انتشار اوراق صکوک»؛ ماهنامه بورس؛ آبان 1385. 3- پهلوان حمید (1386)؛ « بازار صکوک» ماهنامه بورس؛ فروردین 1386. 4- سروش، ابوذر، بررسی اوراق صکوک اجاره، مجله بورس، شماره 65. 5- مصوبات کمیته فقهی بورس اوراق بهادار، بورس اوراق بهادار، http://www.rdis.ir 6- فطرس، محمد حسن و حسین محمودی، «صکوک، ابزاری مناسب برای جانشینی اوراق قرضه»، همایش اقتصاد اسلامی و توسعه، 1387. 7- Kahf, Monzer, «SUKUK: PRINCIPLES, STRUCTURE & PERFORMANCE”, 23-25 October 2007, available at:http://irfinance.ir/data/Conferences/islamic-finance/sukuk.pdf 8-Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions)AAOIFI(; Available at: www.aaoifi.com ([email protected]) ([email protected]) ارجاعات بخش دوم 1- فطرس، محمد حسن و حسین محمودی؛ صکوک، ابزاری مناسب برای جانشینی اوراق قرضه. 2- پهلوان، حمید و سید روح‌ا... رضوی، اوراق صکوک: تعریف، انواع و ساختار، مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی. 3- Accounting and Auditing Organization for Islamic Financial Institutions)AAOIFI) 4- Finance Ministery of Jordan, Mohammad Abu Hammour(Finance Minister), Nov 9, 2010. 5- Gulf Cooperation Council, 2009, http://gccgolf.com/ 6- Kahf, Monzer, «SUKUK: PRINCIPLES, STRUCTURE & PERFORMANCE”, 23-25 October 2007. 7- Malaysian Reserve, daily business/finance newspaper, Mondays, edited by Habhajan Sing, 18 September 2010. 8- Ministry of Finance in the Economic, Report for 2010/2011. 9- Siti Radziah Hamzah,International, Islamic Finance Centre (MIFC). 2010 10- The Saudi Gazette 2010, 25 August, The Islamic Development Bank (IDB). 11- http://islamicfinanceasia.blogspot.com/2010/10/msia-is-largest-2010-sukuk-issuer-in.html 12- http://www.btimes.com.my/Current_News/BTIMES/articles/idbb/Article/ 13- http://www.lmcbahrain.com/global-table.asp http://www.researchrecap.com/index.php/2008/02/27/oil-wealth-fueling-boom-in-islamic-finance/ ([email protected]) **([email protected])

دسته بندی اطلاعات

بررسی وضعیت صکوک در کشورهای جهان

همزمان با گسترش بازارهای مالی اسلامی، طیف وسیعی از ابزارهای مالی منطبق با قوانین و مقررات اسلامی نیز طراحی شد که یکی از رایج‌ترین آنها، صکوک (Sukuk) نام دارد.

مشخصات ثبت اطلاعات

مدیریت رازنامه

نظرات و پیشنهادات

سلام،وقت بخیر زمانی که لیست تعدیل حقوق تهیه می گردد و حقوق و عیدی از مالیات معاف می گردند در سیستم حسابداری چطور باید مالیات حقوق را کسر کرد متشکرم

سلام ، وقت بخیر نحوه سند زدن پرداختی بیمه تامین اجتماعی به چه صورته ؟ بدون این که تو لیست حقوق و دستمزد بیام ه صورت جداگانه چطوری ثبت بزنم؟

سلام و وقت بخیر برای استارت آپ ها و کسب و کارهای الکترونیک آیا معافیت مالیاتی وجود دارد؟ در صورت تایید، نحوه استفاده از معافیت چگونه است؟

سلام و وقت بخیر برای استارت آپ ها و کسب و کارهای الکترونیک آیا معافیت مالیاتی وجود دارد؟ در صورت تایید، نحوه استفاده از معافیت چگونه است؟

با سلام خدمت استاد محترم برای آموزش کارکنان در دوره آموزشی اکسل در حسابداری میخواستم ببینم چطوری باید با شما هماهنگی کنیم. با تشکر